Vào thế kỷ 20, người Pháp đem Actiso - một loài cây thân thảo với những chiếc lá to, xẻ thùy sâu du nhập vào Việt Nam. Vốn có nguồn gốc từ vùng khí hậu Địa Trung Hải, Actiso lại phù hợp một cách kỳ lạ với Sapa, Đà Lạt. Là loại thuốc quý đã được các dược sỹ châu Âu sử dụng trong việc chữa bệnh gan từ lâu, vùng đất trồng Actiso tại Việt Nam từng là cấm địa của riêng người Pháp. 

Nhưng hiện nay, Actiso không chỉ được sử dụng phổ biến để chữa bệnh, mà còn trở thành loại cây xóa nghèo, làm giàu cho những người dân tộc ở Sapa. Đó là nhờ mô hình liên kết bền vững giữa nông dân và công ty Dược phẩm Traphaco - Doanh nghiệp Dược gần 50 năm tuổi nổi tiếng với sản phẩm thuốc bổ gan Boganic chiết xuất từ Actiso, bìm bìm và rau đắng đất. 

Những điều thú vị trong hành trình 20 năm Boganic đồng hành bảo vệ lá gan của người dân Việt Nam được kể lại qua một cuộc trò chuyện cùng ông Nguyễn Huy Văn - Phó Tổng giám đốc Traphaco.

Đa số người Việt Nam khi có vấn đề về gan đều nghĩ ngay đến một cái tên: Boganic. Nhưng ít ai biết loại thuốc này ra đời như thế nào? 

Đó là vào những năm 90 cuối thế kỷ 20, theo nghiên cứu dịch tễ học, Việt Nam là một trong những nước có tỉ lệ người dân bị mắc bệnh viêm gan cao so với các nước trong khu vực Châu Á. Nhưng chi phí điều trị bệnh viêm gan, nhất là viêm gan do virus B, C bằng thuốc tân dược khi đó là một gánh nặng. Nhiều người đành bỏ dở quá trình điều trị vì không đủ tiền chữa bệnh. 

Cũng phải nhắc lại hoàn cảnh của Traphaco một chút. Thời điểm đó, Traphaco là một xí nghiệp Dược phẩm non trẻ, ra đời sau với nhiều khó khăn. Chúng tôi định hướng phải tạo ra sản phẩm mới trong bối cảnh công nghệ Dược phẩm, công nghệ hóa của Việt Nam đi sau các nước rất nhiều. Dựa trên lợi thế của Việt Nam là 4.000 loài cây thuốc, chúng tôi quyết định phát triển theo hướng thuốc dược liệu. 

Trong tình trạng tỷ lệ người dân bị bệnh viêm gan cao như trên, Traphaco đã tiếp thu ý tưởng của châu Âu là dùng cây Actiso để làm thuốc chữa bệnh. Bên cạnh đó, việc ra đời Boganic còn có nhiều sự tình cờ may mắn. 

Những lần tiếp xúc với người dân tộc Dao ở Sapa, chúng tôi phát hiện ra, góc vườn của họ luôn trồng những cây bìm bìm và khi bị ngộ độc, họ giã ra điều trị. Thậm chí khi con trâu, con bò ngộ độc thuốc trừ sâu, họ cũng dùng bìm bìm để chữa. Thực ra đây là loài thuốc dân gian quý, đã được người Trung Quốc dùng rất lâu với tên gọi là Khiên Ngưu Tử. 

 Một loài cây quý khác là rau đắng đất - có tính mát, người dân Nam Bộ thường sử dụng khi cần hạ nhiệt, nhuận gan. Traphaco quyết định kết hợp 3 loại cây này để nghiên cứu, tạo ra một loại thuốc từ dược liệu, chữa bệnh gan cho người Việt Nam.

Quá trình nghiên cứu ấy mất bao lâu?

Để cho ra đời Boganic với 100% nguyên liệu thảo dược thuần Việt thì các dược sĩ Traphaco phải mất 3 năm miệt mài mới bào chế thành công. Năm 1999, Traphaco được sản xuất và cấp phép lưu hành cho Boganic. 

Trong báo cáo quý 2/2019 của công ty nghiên cứu thị trường IMS, Boganic đang chiếm 15% thị phần của thị trường thuốc gan mật và liên tục từ năm 2013 giữ vị trí hàng đầu  về doanh thu trong nhóm thuốc này với 400 tỷ đồng/năm. Vì sao Boganic có thể thành công như vậy? 

Boganic bắt đầu từ tư duy rất đơn giản của Traphaco: Làm ra sản phẩm thiết yếu đáp ứng nhu cầu chữa bệnh của người dân và có khả năng cạnh tranh được. Nói như triết lý của đại văn hào Victor Hugo: "Trên thế gian này không có gì mạnh mẽ bằng một ý tưởng tức thời". 

Tôi nghĩ rằng, Boganic ra đời đúng thời điểm thị trường cần là yếu tố quyết định đầu tiên.

Nhưng nó không thể thành công nếu lúc đó, đội ngũ Traphaco không nuôi một khát vọng rất lớn là tạo ra sản phẩm mới bằng chính nguồn nguyên liệu trong nước, có giá thành phù hợp để chung tay đẩy lùi bệnh gan cho đồng bào. Chúng tôi có lợi thế là sở hữu đội ngũ dược sỹ trẻ được đào tạo bài bản về bào chế. 

Và điều này dẫn đến yếu tố thứ 3, chính là chất lượng thuốc. Khi đưa ra thị trường, cái khó khăn nhất chính là thuyết phục các nhà chuyên môn. Boganic đã chứng minh cả 2 tác dụng: Chữa bệnh viêm gan và phòng ngừa bệnh gan. Ban đầu, bệnh nhân được Bác sĩ tư vấn, họ tự sử dụng rồi cảm nhận và rất tự nhiên, giới thiệu cho những người thân, bạn bè của mình. Đến nay, Boganic đã nằm trong danh mục thuốc chủ yếu bệnh viện, được sử dụng tại hơn 500 cơ sở y tế khám chữa bệnh trên cả nước.

Thầy thuốc nhân dân - PGS.TS Chu Quốc Trường từng kể rằng, các bệnh nhân điều trị nhiều bằng hóa dược thường có biểu hiện suy chức năng gan khá rõ. Khi chuyển sang phối hợp hoặc dùng độc lập Boganic thì có kết quả nhanh chóng trong việc bảo vệ, giải độc gan, thậm chí khiến các thầy thuốc phải bất ngờ. Ông cảm thấy thế nào về điều này? 

Các con số về thị phần, doanh thu có thể giúp các bạn thấy được sự thành công của Boganic, nhưng với chúng tôi, điều ý nghĩa hơn nữa là giá trị được khẳng định - như thực tế mà thầy Trường đã kể. 

Trong nghiên cứu "Đánh giá tác dụng của thuốc Boganic trong phòng và điều trị viêm gan do hóa trị liệu bệnh ung thư tại bệnh viện K" có so sánh Boganic với một loại thuốc tân dược ngoại nhập đang sử dụng phổ biến trong điều trị cho bệnh nhân ung thư gan. Các chuyên gia cho biết, hiệu quả chữa bệnh tương đương. Có đến gần 70% bệnh nhân ung thư từng điều trị hóa trị liệu, sau khi dùng Boganic thì men gan trở về ngưỡng bình thường. 

Thậm chí Boganic còn chiếm ưu thế hơn do không gây ra tác dụng phụ cho bệnh nhân, bảo vệ chức năng gan tốt hơn trong suốt quá trình người bệnh hóa trị liệu. 

Nếu nói về việc so sánh giữa tân dược và đông dược, nhiều người vẫn cho rằng, giữa y học hiện đại với dược học cổ truyền có một bức tường ngăn cách vô hình. Ông nghĩ sao?

Khi phát triển đến đỉnh cao thì y học cổ truyền và y học hiện đại sẽ dung hòa. Không thể nói cái nào hơn, vì sẽ có một số khía cạnh y học hiện đại ưu thế hơn và ngược lại. Cũng không thể nói trình độ y học cổ truyền cách đây 100 năm và bây giờ là như nhau. 

Trong cuốn sách về thương hiệu của NXB Tri Thức, tác giả viết, Traphaco là sự hài hòa đông tây. Tôi rất thích quan điểm này.

Hiện giờ, chúng tôi có 4 nhà máy, sản xuất cả thực phẩm chức năng, thuốc dược liệu và nhà máy chuyên sản xuất hóa dược, kháng sinh, thuốc mắt, mỡ, siro uống... Chúng ta không nên cực đoan về tân dược hay đông dược, y học cổ truyền hay hiện đại - cái nào hơn, mà nên vận dụng và phối hợp. Nếu điều trị kháng virus thì không có thuốc đông dược nào làm được, nhưng nếu giải độc, bảo vệ gan thì chẳng có thuốc nào bằng thuốc từ cây cỏ. 

Với riêng Boganic, giới chuyên môn đánh giá là loại thuốc tiên phong trong việc dỡ bỏ "bức tường ngăn cách vô hình" giữa y học hiện đại với dược học cổ truyền trong chữa bệnh viêm gan. Tôi tự hào về điều đó.

Từ chỗ sản xuất vài trăm nghìn viên ban đầu, đến nay công suất sản phẩm Boganic đạt đến vài trăm triệu viên/năm. Công ty chủ động nguồn nguyên liệu ra sao?

Boganic là một sản phẩm trong chiến dịch "sức khỏe xanh" mà Traphaco theo đuổi. Chính vì thế, song hành với khai thác nguồn dược liệu thiên nhiên sẵn có, Traphaco còn chủ động xây dựng và phát triển các vùng trồng, khai thác dược liệu bền vững, an toàn.

Sau gần 10 năm triển khai Dự án "Nghiên cứu, phát triển bền vững nguồn dược liệu Traphaco" (Dự án GreenPlan), hiện Traphaco có vùng nguyên liệu trên 36.300 ha đạt chuẩn GACP – WHO.

Tôi rất ấn tượng với slogan "Công nghệ mới và bản sắc cổ truyền" mà Traphaco sử dụng trước năm 2010. Bản sắc cổ truyền là điều thấy ngay đối với Boganic, vậy còn công nghệ?

Bạn có thể tìm hiểu, trước Boganic thì chưa có loại thuốc dân gian nào được sản xuất và đăng ký đưa ra thị trường dưới dạng thuốc thành phẩm. Boganic ra đời theo đúng slogan của Traphaco ở thời điểm trước năm 2010 là hài hòa "Công nghệ mới và bản sắc cổ truyền" với mục tiêu chiến lược là trở thành công ty số 1 về nghiên cứu phát triển các thuốc từ dược liệu ở Việt Nam.

Chúng tôi bào chế thảo dược theo hướng thừa kế phương thuốc cổ của các lương y đời cha ông nhưng lại có sự ứng dụng khoa học công nghệ y học hiện đại. Từ công nghệ chiết xuất là nấu cao thô sơ, hiện nay việc sản xuất Boganic được áp dụng công nghệ sấy phun sương. Công nghệ này giúp bột dược liệu có độ hòa tan cao từ 90-100%, độ ẩm thấp, vừa dễ bảo quản vừa đảm bảo hàm lượng hoạt chất có trong thuốc được lưu giữ trọn vẹn. 

Hay sản phẩm ban đầu chỉ có dạng viên bao đường hay bao phim, đến nay Boganic có dạng viên nang mềm mang hàm lượng dược chất cao hơn và cho tác dụng nhanh mạnh hơn. Thậm chí, từ năm 2018, Boganic có thêm 2 dạng sản phẩm mới: Siro Boganic Kid thanh nhiệt tiêu độc dành riêng cho trẻ từ 6 tháng tuổi và Boganic Lippi chuyên biệt hạ men gan cho các đối tượng viêm gan, xơ gan, hỗ trợ hạ Cholesterol máu. 

Trở lại với vùng nguyên liệu, khi đi qua xã Sa Pả, Tả Phìn ở Sa Pa, tôi từng thấy cảnh tượng thú vị là những người dân tộc H’Mông hay người Dao chỉ vào chiếc xe máy đang đi, căn nhà gỗ đang ở và nói "A-ti-sô". Việc này có liên quan đến Boganic và Traphaco không? 

Có thể nói rằng đó là một trong những điều ý nghĩa nhất mà Traphaco đã làm được, vượt qua giá trị của những viên thuốc bảo vệ gan. 

Những người dân mà bạn gặp nằm trong hàng nghìn hộ dân đã hợp tác với Traphaco. Từ chỗ chỉ trông chờ vào những vụ mùa bấp bênh, bây giờ thu nhập của họ đều đến từ việc trồng, thu hái và bán dược liệu Actiso cho Traphaco. Theo chương trình hợp tác bền vững, chúng tôi hướng dẫn kỹ thuật cho bà con, cam kết thu mua nguyên liệu với giá cao, giúp mỗi gia đình có thể thu hoạch 40-60 tấn dược liệu/hecta/năm, tương đương với khoảng 200 triệu đồng/năm. 

Điều khiến Traphaco tự hào là có đến 80% người dân tộc thiểu số trồng Actiso, phần lớn không biết chữ, không nói sõi tiếng Kinh nhưng họ vẫn thực hành trồng cây dược liệu theo tiêu chuẩn GACP – WHO và làm giàu từ cây dược liệu.

Sự hợp tác này chỉ dừng lại ở việc trồng nguyên liệu? 

Không, theo chiến lược phát triển bền vững của Traphaco, bây giờ người nông dân như ở Sapa còn phát triển các sản phẩm phụ từ vùng dược liệu như thu hái Actiso để ngâm rượu, làm trà, nấu thành cao hay làm các bài "thuốc tắm của người Dao" từ cây dược liệu đang trồng... Sắp tới, nếu thành công, còn có những sản phẩm làm đẹp cho chị em phụ nữ từ Actiso. 

Đây được coi là sản phẩm bản địa đặc trưng của người dân Sapa, hoàn toàn thương mại hóa được, gia tăng giá trị, thu nhập cho người dân bản xứ một cách bền vững. Và nó đóng góp tạo ra mô hình kinh doanh cho người nông dân ngay tại chỗ.

Trong tương lai, Traphaco có kế hoạch gì để tạo ra những giá trị vượt ra ngoài những viên thuốc?

Những năm qua, với chiến lược phát triển "Con đường sức khỏe xanh", Traphaco đã tận dụng lợi thế đa dạng sinh học của Việt Nam và nền y học cổ truyền lâu đời để phát triển thuốc từ dược liệu và phát triển chuỗi giá trị xanh từ Nguyên liệu, công nghệ, sản phẩm, dịch vụ phân phối. Mang sức khỏe xanh đến với cộng đồng là sứ mệnh, là điều chúng tôi sẽ đi đến cùng. 

Bên cạnh đó, chúng tôi vẫn theo đuổi một ý tưởng, một ước mơ lớn mang tên "văn hóa thảo dược của Việt Nam". Ai cũng nói Việt Nam có nguồn dược liệu phong phú, vậy tại sao không phát triển nó? Làm thuốc chữa bệnh hay tạo ra các sản phẩm ẩm thực, làm đẹp... như trên là một trong những hoạt động mà Traphaco và Boganic đã làm để gia tăng giá trị cho các cây thuốc Việt Nam.

Nhưng cao hơn nữa, chúng ta cần phát triển những giá trị văn hóa được kết tinh từ tri thức về thảo dược và ứng dụng vào thực tế, thể hiện qua thực thể là những sản phẩm. Có thể nôm na gọi tên như văn hóa y học cổ truyền, văn hóa y dược chữa bệnh… Đó là những giá trị vô hình của tinh thần y dược Việt Nam mà tôi nghĩ rằng sẽ tạo nên niềm tin, niềm tự hào cho người dân chúng ta và sự kính trọng của người nước ngoài.