EuroCham: Việt Nam dường như chưa sẵn sàng tái cấu trúc các DNNN chiến lược

Đây là nhận định của Hiệp hội Doanh nghiệp Châu Âu (EuroCham) tại Diễn đàn Doanh nghiệp Việt Nam (VBF) giữa kỳ 2015.

Cụ thể, tổ chức này cho rằng, doanh nghiệp nhà nước (DNNN), từng có vai trò đặc biệt quan trọng tại Việt Nam và tiếp tục là xương sống của nền kinh tế Việt Nam. Với sự hỗ trợ về tài chính của các tổ chức như Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), Ngân hàng Thế giới và ADB , trong những năm qua, nhiều đợt tái cấu trúc DNNN đã được tiến hành ở Việt Nam.

Tuy nhiên trên thực tế, hoạt động tái cấu trúc diễn ra với tốc độ chậm, Chính phủ Việt Nam dường như chưa sẵn sàng tái cấu trúc các DNNN chiến lược. Trong khi các DNNN nhỏ và làm ăn thua lỗ đã được sáp nhập hay thanh lý, cho đến nay Nhà nước vẫn mong muốn giữ lại quyền kiểm soát các DNNN lớn.

Hiện nay, có khoảng 800 DNNN được Nhà nước nắm giữ 100% vốn. Con số này khác biệt hẳn so với con số 12.000 DNNN tồn tại năm 1990. Theo số liệu thống kê chính thức gần đây, các DNNN chiếm khoảng 35% GDP của Việt Nam và khoảng 30% doanh thu của Nhà nước trong năm 2013.

EuroCham nhận thấy tái cấu trúc DNNN tại Việt Nam từ năm 1986 đã đạt được những thành công nhất định. Tuy nhiên, theo EuroCham Việt Nam cần tiếp tục tái cấu trúc DNNN thêm nữa, điều này có thể góp phần tăng cường thu hút đầu tư nước ngoài nhờ tăng tính cạnh tranh của nền kinh tế, thúc đẩy hội nhập của Việt Nam trong nền kinh tế toàn cầu, và thậm chí giúp Việt Nam được công nhận là nền kinh tế thị trường.

Ngoài ra, có thể thấy từ quá trình tư nhân hóa tại châu Âu năm 1990 rằng doanh thu của các DNNN lớn và hoạt động tốt là một nguồn lực tài chính góp phần cải thiện tình hình nợ công hoặc để đầu tư cơ sở hạ tầng cần thiết.

So với các công ty tư nhân, tỷ lệ hiệu quả sử dụng vốn của DNNN tại Việt Nam còn ở mức rất thấp, nợ của DNNN vẫn đang đè nặng lên NSNN. Hơn nữa, khó khăn còn tồn tại trong việc tách biệt chức năng của Nhà nước khi Nhà nước nắm vai trò là người sở hữu và điều tiết thị trường, cũng như khó khăn trong việc công khai thông tin với công chúng. Trên thực tế,

"DNNN tiếp tục nhận được nhiều ưu đãi (ví dụ trong tiếp cận vốn, đất đai và các khoản trợ cấp), dẫn đến việc bóp méo thị trường và cạnh tranh không lành mạnh giữa khu vực tư nhân và khu vực nhà nước".

Mặc dù DNNN độc lập về pháp lý và tài chính, Nhà nước vẫn thường giữ quyền kiểm soát như thông qua quyền bổ nhiệm phần lớn các thành viên hội đồng quản trị. Điều đáng tiếc là chúng ta không thể nhận thấy có một “sân chơi bình đẳng” giữa các công ty tư nhân và các DNNN. Một ví dụ liên quan khác trong lĩnh vực dược phẩm là việc các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài và một số sản phẩm dược phẩm nhập khẩu hiện không phải lúc nào cũng được phép tham gia (trực tiếp) vào thủ tục đấu thầu.

Dù Chính phủ VN đang theo đuổi kế hoạch CPH 289 DNNN vào năm 2015, EuroCham nhận thấy rằng CPH DNNN trong thực tế vẫn chưa đạt đến hiệu quả tiềm năng cao nhất.

Ví dụ, số lượng cổ phiếu dành cho các NĐT tư nhân chưa được đánh giá là quá thấp để thu hút đầu tư chiến lược từ khối tư nhân một cách hiệu quả (ví dụ chỉ từ 5 – 20% cổ phiếu được chào bán ra thị trường). Trong thực tế, các nhà đầu tư nước ngoài thường chỉ quan tâm đến việc mua cổ phần DNNN nếu họ có thể nắm quyền quyết định trong DN. Tuy nhiên, thay vào đó, Nhà nước có xu hướng giữ quyền bổ nhiệm tất cả hoặc một phần lớn thành viên HĐQT và – như đã đề cập từ trước – DNNN tiếp tục được hưởng ưu đãi cao hơn các DNTN. Hơn nữa, trong thực tế, CPH thường có nghĩa là cổ phiếu được bán cho chính người lao động của các DNNN đó.

Với những lý do này, theo EuroCham cho đến nay, sự quan tâm từ khu vực tư nhân nước ngoài trong việc đầu tư vào DNNN vẫn còn khá thấp.

EuroCham tin rằng CPH và cải cách quản trị DN của các DNNN chỉ có thể hiệu quả khi có một tầm nhìn rõ ràng từ CPVN và khi có một cam kết thật sự để hiện thực hóa những cri cách này. EuroCham thừa nhận và đánh giá cao nỗ lực của CP trong việc cải cách quản trị DN của các DNNN theo Luật DN mới ban hành.

Tuy nhiên, EuroCham đồng thời cũng khuyến khích những nỗ lực hơn nữa dể thực sự tạo ra một sân chơi bình đẳng trong tất cả các lĩnh vực kinh doanh giữa các DNNN và các công ty tư nhân. Cải cách quan trọng nhất là mở cửa thị trường năng lượng mà hiện nay hầu hết vẫn đang được đặt dưới sự kiểm soát của các công ty độc quyền nhà nước.

“Sự cạnh tranh trong thị trường này sẽ mang lại tính minh bạch cũng như tăng thêm nguồn vốn đầu tư dồi dào đến từ cả trong nước và quốc tế” – Tổ chức này nhấn mạnh.