Các sản phẩm phái sinh sắp ra mắt trên thị trường chứng khoán

Chứng khoán phái sinh không chỉ là một khái niệm mới, mà còn mang theo những những phương diện mới trên toàn thị trường như chính sách mới, luật mới, hệ thống mới, cách vận hành mới và đương nhiên là cách chơi chứng khoán mới.

Nhà đầu tư trên thị trường chắc chắn sẽ không khỏi ngỡ ngàng khi bắt đầu tham gia thị trường phái sinh mới này do đặc tính của sản phẩm của chứng khoán phái sinh khác với sản phẩm cổ phiếu thông thường vốn đã quá quen thuộc.

Vậy chứng khoán phái sinh là gì? Chứng khoán phái sinh là một sản phẩm tài chính có giá trị được xác định và phụ thuộc vào tài sản cơ sở hoặc một yếu tố gốc đã được xác định trước. Đây là một dạng hợp đồng tài chính trong đó quy định nghĩa vụ của 2 bên mua và bán tham gia hợp đồng về việc thanh toán hoặc chuyển giao tài sản cơ sở tại một thời điểm trong tương lai theo một mức giá đã thỏa thuận trước.

Trên thị trường thế giới, các loại tài sản cơ sở phổ biến là hàng hóa như xăng dầu, ngũ cốc, kim loại, v,v hoặc là công cụ tài chính (cổ phiếu, chỉ số cổ phiếu, chỉ số index, v.v), trái phiếu (trái phiếu chính phủ, trái phiếu doanh nghiệp, v,v) , tỷ giá hối đoái, lãi suất, v,v. Với các tài sản cơ sở đa dạng kể trên, chứng khoán phái sinh thường được cấu trúc dựa thành 04 loại hợp đồng chính như sau:

Hợp đồng kỳ hạn (forward): là một hợp đồng có giá trị pháp lý về việc mua và bán một loại tài sản tại một thời điểm trong tương lai với một mức giá được xác định trước tại ngày thực hiện giao dịch (ví dụ: hợp United Airlines mua đồng kỳ hạn về giá dầu mỏ trong vòng 3 tháng tới). Hợp đồng tương lai (future): là một dạng hợp đồng kỳ hạn đã được chuẩn hoá, niêm yết và giao dịch tại một thị trường tập trung như Sở giao dịch chứng khoán (ví dụ: hợp đồng tương lai chỉ số Down Jones).

Hợp đồng quyền chọn (option): là một hợp đồng có giá trị pháp lý trong đó một bên có quyền (nhưng không có nghĩa vụ) mua hoặc bán một lượng tài sản cơ sở theo mức giá đã được xác định trước tại hợp đồng trước hoặc tại thời điểm đáo hạn của hợp đồng tùy theo loại hợp đồng quy định (ví dụ: hợp đồng quyền chọn mua cổ phiếu Apple với giá 150 USD/cp). Hợp đồng hoán đổi (swap): là một thỏa thuận pháp lý trong đó hai bên cam kết hoán đổi dòng tiền của một công cụ tài chính của một bên với dòng tiền của công cụ tài chính của bên còn lại trong một khoảng thời gian nhất định (ví dụ: hợp đồng hoán đổi lãi suất thả nổi và lãi suất cố định trong vòng 12 tháng tới của Citibank và UBS).

Theo Thông tư 11 năm 2016 của Bộ tài chính, thị trường chứng khoán Việt Nam sẽ triển khai hợp đồng tương lai chỉ số và hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ. Đây là hai loại hợp đồng tương lai mang tính cơ bản đối với loại hợp đồng này. Để chuẩn hóa các điều khoản quy định về các điều khoản trong hợp đồng như tài sản cơ sở, thời gian đáo hạn, nguyên tắc thanh toán, v.v, Sở giao dịch chứng khoán sẽ là tổ chức quản lý thị trường và chuẩn hóa các điều khoản trong hợp đồng nhằm đảm bảo tính đồng nhất của hợp đồng, phục vụ việc giao dịch thuận tiện giữa trên các bên mua/bán trên thị trường.

Khi được giao dịch, giá của hợp đồng tương lai thay đổi liên tục tương tự như việc giao dịch cổ phiếu hiện tại trên HOSE hoặc HNX. Giá của hợp đồng tương lai cũng sẽ tăng hoặc giảm trong ngày giống như giá cổ phiếu và nhà đầu tư sẽ ghi nhận những khoản lời hoặc lỗ tùy vào xu hướng giá thuận lợi hay bất lợi. Các khoản lời hoặc lỗ này sẽ được ghi nhận hàng ngày vào tài khoản của nhà đầu tư giao dịch hợp đồng tương lai.

Tuy nhiên, trước khi giao dịch hợp đồng tương lai, nhà đầu tư phải nộp ký quỹ theo mức quy định tối thiểu của Trung tâm lưu ký chứng khoán tại công ty chứng khoán nơi nhà đầu tư mở tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh nhằm đảm bảo an toàn cho hoạt động giao dịch hợp đồng tương lai gọi là mức ký quỹ ban đầu. Trong trường hợp mức kỹ quỹ này xuống thấp hơn mức ký quỹ duy trì, nhà đầu tư phải bổ sung tiền mặt hoặc chứng khoán có trong danh sách chấp nhận làm tài sản của Trung tâm lưu ký (với một mức chiết khấu nhất định cho từng cổ phiếu) để tăng giá trị ký quỹ về mức tối thiểu mức ký quỹ ban đầu. Trong trường hợp tỷ lệ ký quỹ của nhà đầu tư cao hơn mức ký quỹ duy trì theo quy định của công ty chứng khoán, nhà đầu tư có thể rút ra phần tài sản dư.

Lợi thế của việc tham gia vào hợp đồng tương lai là nhà đầu tư có thể dùng đòn bẩy để mua hợp đồng tương lai. Tuy nhiên, đây cũng là một con dao hai lưỡi. Khi giá của hợp đồng tương lai biến động theo chiều hướng có lợi, nhà đầu tư sẽ ghi nhận một khoản lời lớn. Tuy nhiên, trong tình huống giá biến động theo chiều hướng bất lợi, nếu không ký quỹ bổ sung kịp thời, nhà đầu tư phải bắt buộc đóng bớt một phần hoặc toàn bộ vị thế đang nắm giữ. Tài khoản nhà đầu tư có thể sẽ ghi nhận một khoản lỗ lớn có thể cao hơn mức ký quỹ ban đầu mà nhà đầu tư đã nộp vào trước khi giao dịch. Tương tự như cổ phiếu, khoản lỗ này thuộc về nhà đầu tư và nhà đầu tư có trách nhiệm thanh toán phần thiệt hại cho công ty chứng khoán và Trung tâm thanh toán bù trừ.

Do hợp đồng tương lai chỉ số cổ phiếu và hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ của thị trường chứng khoán phái sinh mang lại nhiều cơ hội đầu tư mới và là sản phẩm có nhiều điểm mới so với hiện tại, việc nghiên cứu và tìm hiểu đặc tính sản phẩm mang tính quan trọng khi tham gia thị trường. Các bài viết sau trong chuỗi bài về chứng khoán phái sinh sẽ giúp nhà đầu tư hiểu thêm về sản phẩm và thị trường trước khi tham gia giao dịch.