Nhìn vào ánh hào quang ngày hôm nay của ông chủ Alibaba, ít người biết rằng Jack Ma từng có một tuổi thơ khốn khó. Ông sinh ra trong một gia đình bao gồm 6 thành viên nhưng mọi chi tiêu chỉ được gói gọn trong nguồn thu nhập 7 USD/tháng. Năm 1972, thế giới chứng kiến một sự kiện địa chính trị chấn động toàn cầu: Tổng thống Mỹ lúc đó là Richard Nixon đến thăm Chủ tịch Trung Quốc Mao Trạch Đông. Chuyến thăm của ông Nixon và cái bắt tay giữa 2 nhà lãnh đạo không chỉ mở ra một kỷ nguyên mới cho mối quan hệ giữa hai nước, thay đổi cục diện thế giới mà nó còn có ý nghĩa rất to lớn đối với cậu bé Mã Vân 6 tuổi ngày đó. Bởi đó là lúc Trung Quốc mở cửa giao thương với thế giới, nhân tố quan trọng giúp giấc mơ Trung Quốc của Jack Ma được hình thành.

Sau tất cả, khi nhìn lại hành trình của mình từ một cậu bé khu ổ chuột đến vị tỷ phú ngôi sao mặc trang phục như Michael Jackson xuất hiện trước sự hâm mộ của 40.000 người trong bữa tiệc sinh nhật Alibaba lần thứ 18, Jack Ma thừa nhận quãng đường đó chứa đầy thất bại và lời từ chối. Ma nói ông từng là "kẻ thất bại" ở độ tuổi 30 – không phải là chuyên gia công nghệ, bị cả KFC và nhiều khách sạn từ chối, 3 lần thi trượt đại học. Và ngày nay, tổng tài sản ròng của Jack Ma ước tính là 39 tỷ USD.

"Suốt thời gian làm việc cùng với Jack Ma, anh ta luôn nói mình là một gã ngốc về công nghệ. Hai điều duy nhất mà Ma nói anh ta có thể làm là viết email và dùng trình duyệt để lướt web. Vì vậy, anh ta chắc chắn không phải là một thiên tài công nghệ", cựu phó chủ tịch Alibaba – Porter Erisman trả lời CNBC.

Vậy phép màu của Jack Ma là gì? Đơn giản đó chính là tri thức về sức mạnh của internet trong việc kết nối người mua và người bán, cộng thêm nỗi ám ảnh muốn giúp đỡ các doanh nghiệp nhỏ thông qua chợ điện tử Taobao và nhà cung cấp số lượng lớn 1688.com, Alibaba.com – trang web B2B dành cho các nhà bán sỉ. Bên cạnh đó, Alibaba còn cung cấp cả dịch vụ tiếp thị và dịch thanh toán với ứng dụng Alipay thu hút được 520 triệu người dùng trên toàn thế giới.

Một số liên doanh khác bao gồm 51% cổ phần hãng giao vận Cainiao – công ty phụ trách phân phối lên tới 55 triệu gói hàng mỗi ngày và hãng phim Alibaba Pictures mà Alibaba liên kết với Amblin Partners của Steven Spielberg.

Lần đầu tiên Jack Ma được tiếp xúc với mạng Internet là vào năm 1995, tại nhà của một người bạn ở Seattle. Người bạn của Jack Ma đã nói với ông rằng: ‘Đừng lo, bạn sẽ không làm hỏng nó đâu. Hãy đến và chạm vào nó’. Và thế là Ma có trải nghiệm dùng máy tính lần đầu tiên. Ông bắt đầu bằng việc tìm kiếm các thông tin trên mạng và nhận ra sức mạnh mà thứ công nghệ này có thể đem lại.

Jack Ma đã tìm kiếm điều gì vào cái lần đầu tiên đó? Trung Quốc. "Nhưng kết quả mà anh ấy nhận được chẳng có gì ấn tượng. Vì vậy Ma đã tự nhủ có thể tạo nên một doanh nghiệp thực sự mạnh nếu như đưa một công ty Trung Quốc lên mạng internet và cho phép nó kết nối với các thương nhân ở Mỹ và các quốc gia khác", Erisman nói.

Kể từ đó, Jack Ma miệt mài đọc sách kinh doanh của Mỹ để hiểu về GE, Microsoft, IBM và Wal-mart. Ông trả lời phỏng vấn của CNBC: "Tôi rất thích đọc sách tiếng Anh. Nhưng trong khi bạn học của tôi đọc sách tiếng Anh để học tiếng Anh, thì tôi đọc sách tiếng Anh để học những ý tưởng thú vị của người Mỹ".

4 năm sau, Alibaba được thành lập, nhưng trong nhóm đồng sáng lập với Jack Ma chỉ có 3 người biết một chút kiến thức về công nghệ. "Tôi như một gã mù ngồi trên lưng con hổ mù. Với trình độ hiểu biết về công nghệ và máy tính bằng 0, chúng tôi thành lập công ty đầu tiên như thế", Jack Ma chia sẻ tại sự kiện Asia Society năm 2009.

Theo Erisman, nền tảng thương mại điện tử lớn nhất Trung Quốc cũng đã từng có một khởi đầu khó khăn. "Alibaba mới được thành lập một thời gian thì tôi gia nhập công ty. Bởi thời điểm này, mạng internet vẫn chưa phổ biến và tạo được lòng tin. Cả ngày trời chúng tôi chỉ mong bán được một thứ gì cho ai đó. Vậy là người thầy giáo dạy tiếng Anh đã phải đi đến gõ cửa từng nhà để cố gắng thuyết phục mọi người tiêu tiền, bỏ ra vài ngàn đô để đặt công ty của họ vào thứ gọi là internet".

Ma đi khắp Trung Quốc, đến những hoạt động quần chúng để được nói chuyện với những người chủ doanh nghiệp chịu lắng nghe ông giải thích lý do tại sao họ cần phải tham gia nền tảng trực tuyến.

Ông cũng dựa vào sức mạnh nhân phẩm để thuyết phục mọi người đầu tư. Trong khi những người khác cần phải đưa ra kế hoạch kinh doanh chi tiết, Jack Ma chỉ đơn giản đứng lên và nói về câu chuyện và tầm nhìn của mình. Một thời gian ngắn sau khi Alibaba được thành lập, tỷ phú Nhật Bản kiêm sáng lập viên công ty truyền thông và đầu tư SoftBank – Masayoshi Son đã đến Bắc Kinh để gặp gỡ các doanh nhân ở đây và rất ấn tượng với Jack Ma. Ông đề nghị đầu tư 40 triệu USD vào Alibaba nhưng đã bị người đứng đầu công ty này từ chối. Jack Ma nói ông chỉ cần một nửa số tiền này.

Tầm nhìn dài hạn của Jack Ma là một công ty 102 tuổi. Tham dự tại Hội nghị Gateway của Mỹ, ông từng trả lời thắc mắc của nhiều người về con số 102: "Bởi vì công ty của chúng tôi được thành lập vào năm 1999. Năm ngoái, chúng tôi đã có 1 năm. Trong thế kỷ này, chúng tôi phải hoàn thiện được 100 năm, và thế kỷ tiếp theo chúng tôi sẽ có thêm 1 năm nữa. 102 năm nghĩa là chúng tôi sẽ trải qua 3 thế kỷ".

Người truyền cảm hứng cho Jack Ma là nhà sáng lập Yahoo Jerry Yang. Hai người gặp nhau lần đầu tiên vào những năm 1990, khi Ma được giao nhiệm vụ đưa Yang đi thăm quan Bắc Kinh.

Tầm nhìn của Jack Ma được xây dựng đựa trên hai công ty Mỹ đang rất thành công lúc đó là Yahoo và eBay. Vào khoảng năm 2000, ông quyết định chuyển các hoạt động kinh doanh chính của Alibaba sang thung lũng Silicon vì cho rằng đó là cách tốt nhất để phát triển công ty thành 1 đế chế tầm cỡ toàn cầu. Tuy nhiên, theo Erisman thì đó chính là một "thảm họa". Còn bản thân Ma cho rằng trong quãng thời gian đó Alibaba đã không thể tìm ra những nhân sự phù hợp với mình và vì thế mà thất bại.

"Ở thung lũng Silicon, rất khó để có thể tuyển dụng được nhân viên hiểu rõ về hoạt động thương mại, buôn bán hàng hóa. Vì thế chúng tôi phải thuê người từ New York hay Miami, tất cả phải đến San Francisco làm việc. Chừng 1 – 2 tháng sau đó, chúng tôi nhận ra rằng có điều gì đó không ổn ở đây… bởi vì những người này, họ biết buôn bán nhưng lại không biết gì về internet.

Đó cũng là một trong những thời gian khó khăn nhất đối với Ma. "Tôi đã nhận được một cuộc gọi kỳ lạ từ Jack. Anh ấy nói rằng: "Porter, anh có nghĩ tôi là 1 người tốt không?", Erisman nói. "Và tôi cảm thấy một chút bối rối. Bởi vì đó là CEO của chúng tôi, và tôi chưa bao giờ thấy Jack tự hoài nghi về bản thân mình đến như vậy".

Sở dĩ Ma hỏi câu đó là bởi ông gặp phải một số rắc rối về tâm lý khi chuyển từ 1 giáo viên tiếng Anh thành 1 CEO. "Khi là 1 giáo viên tiếng Anh, bạn gần như không bao giờ phải nói lời từ chối. Nhưng là CEO, bạn phải đưa ra những quyết định khó khăn, mà trong trường hợp này đưa Alibaba quay trở lại Trung Quốc là quyết định khó nhằn mà Jack Ma phải chọn".

Năm 2003, Alibaba quyết định tung ra 1 website chợ điện tử đi theo phong cách của eBay: Taobao. Động thái này là 1 bước phòng ngự chống lại việc eBay xâm nhập vào thị trường Trung Quốc. Erisman nhớ lại Ma đã nói với một nhóm nhân viên rằng: "Hãy nghe này, chúng ta có 1 dự án bí mật. Các bạn sắp phải lặng lẽ quay trở về văn phòng đầu tiên của Alibaba. Đừng nói cho bạn bè hay kể cả người thân trong gia đình, thậm chí là các đồng nghiệp ở Alibaba về chuyện này". Điều kiện là họ sẽ nộp đơn xin nghỉ việc, và những nhân viên này đã làm như vậy dù họ không biết dự án bí mật đó là gì.

Điểm khác biệt lớn nhất ở Taobao so với eBay là trang web này không thu phí hoa hồng từ người bán hay người mua, tức là ban đầu sẽ không hề đem lại doanh thu. Nhưng Ma tin rằng nếu bạn kết nối người bán và người mua với nhau, người bán sẽ kiếm được tiền và sau đó Taobao cũng sẽ kiếm được tiền.

Phản ứng với động thái này, eBay viết trong 1 thông cáo báo chí rằng "miễn phí chẳng phải là 1 mô hình kinh doanh". Nhưng thực tế đã chứng minh Taobao thu hút được nhiều người tham gia đến vậy là bởi vì trong những ngày đầu tiên họ được cung cấp dịch vụ miễn phí. "Cuối cùng thì chúng tôi vẫn kiếm được tiền", Erisman nói.

Alibaba và eBay từng bàn về 1 thỏa thuận hợp tác, nhưng sau đó Ma đã khiến cả thế giới ngạc nhiên khi chọn Yahoo làm đối tác vào năm 2005, khi công ty Mỹ đầu tư 1 tỷ USD vào Alibaba. Nhưng rốt cục thì đó không phải là 1 vụ hợp tác hiệu quả. Theo Erisman, sự khác biệt về chính trị giữa hai nước Mỹ - Trung là thứ khiến mọi thứ không thể hòa hợp. "Dường như không thể có mối quan hệ hợp tác thực sự giữa 1 công ty đến từ nước Mỹ với các ý tưởng đậm chất phương Tây và 1 công ty buộc phải tuân theo các quy tắc của nền chính trị Trung Quốc". 

Năm 2011, giữa Alibaba và Yahoo xảy ra tranh chấp, trong đó Yahoo cáo buộc Ma đã tự tiện chuyển quyền sở hữu Alipay về tay pháp nhân của riêng mình mà không thông qua ý kiến của cổ đông.

Nhiều người vẫn nói rằng Alibaba có lợi thế rất lớn khi các tập đoàn công nghệ lớn của Mỹ như Google và Facebook đều bị chặn ở Trung Quốc (dù cả hai đang hi vọng sẽ có thể đặt chân vào đây trong năm 2018). Tuy nhiên, vụ Wu Xiaohui, ông trùm bảo hiểm Trung Quốc, Chủ tịch tập đoàn bảo hiểm Anbang bị bắt tháng 6 vừa qua để điều tra về các hoạt động kinh doanh ở nước ngoài cũng là ví dụ cho thấy môi trường kinh doanh ở Trung Quốc không hề đơn giản.

Khi phóng viên của CNBC hỏi Jack Ma có lo lắng gì về chuyện này không, ông chủ Alibaba đáp lại: "Bản thân tôi, trên cương vị là 1 doanh nhân, luôn làm mọi thứ để đảm bảo chắc chắn rằng các khách hàng, nhân viên của mình đều cảm thấy vui và điều mình làm là tốt cho xã hội. Ở đây trách nhiệm xã hội là yếu tố then chốt. Còn đối với người khác thì tôi không biết họ đang làm gì".

Ma nói rằng có 3 thứ "bạn không nên động vào": tiền, quyền và vinh quang". "Nếu ôm khư khư quyền lực ở nơi làm việc, bạn sẽ gặp rắc rối. Giữ khư khư tiền trong túi cũng sẽ đem lại rắc rối. Quá ham danh tiếng cũng chỉ đem lại rắc rối mà thôi. Vì thế khi có tiền thì hãy dùng tiền để giúp đỡ được nhiều người hơn. Khi có quyền thì trao quyền cho người khác. Khi có vinh quang thì hãy đảm bảo rằng những người khác cũng được hưởng vinh quang ấy. Lúc đó bạn mới có thể vui vẻ".

Tìm kiếm với từ khóa "lobster" (tôm hùm) trên Alibaba.com, sẽ có hơn 1.200 sản phẩm hiện ra, từ tôm hùm đỏ Canada giá 1.100 USD/tấn, đơn hàng tối thiểu 100 tấn đến đuôi tôm hùm đông lạnh giá 195 USD/tấn. Nếu khách hàng Trung Quốc muốn quả cherry tươi, họ có thể đặt hàng từ 1 công ty ở bang Maryland với giá 300 – 500 USD/tấn.

Nhưng Ma muốn nhiều hơn thế. Hồi tháng 1, trên báo xuất hiện bức hình ông chụp cùng Tổng thống Mỹ Donald Trump ở bên ngoài tòa tháp Trump, cả hai cùng cười rất tươi. Ma tiết lộ 2 bên đã thảo luận về kế hoạch tạo ra cho người Mỹ 1 triệu việc làm trong 5 năm tới và muốn bán các sản phẩm "made in America" ở Trung Quốc.

"Có 300 triệu người dân thuộc nhóm thu nhập trung bình ở Trung Quốc. Họ cần những sản phẩm và dịch vụ chất lượng cao. Bởi vậy, tôi nghĩ rằng nếu ông Trump muốn khôi phục hàng hóa "made in America", chúng nên được bán ở Trung Quốc".

Ma nhìn thấy 1 làn sóng thay đổi trong cách mà hàng hóa được tiêu dùng trên khắp thế giới. "Trong 30 năm qua, sức tiêu thụ của người Mỹ đã điều khiển kinh tế toàn cầu và cũng giúp rất nhiều doanh nghiệp nhỏ ở Mỹ hoặc Trung Quốc có thể bán hàng hóa ra khắp thế giới. Còn ngày nay và trong 30 năm tiếp theo, lực cầu nội địa của thị trường Trung Quốc sẽ chi phối con đường đi ra toàn cầu của các doanh nghiệp nhỏ".

Nhưng Jack Ma cũng lo lắng về 1 thế giới mà trong đó trí tuệ nhân tạo cùng robot cướp đi việc làm của con người và các doanh nghiệp cũng sẽ phải tìm cách thích nghi. "Đó cũng chính là lý do khiến tôi dự định trong năm tới sẽ dành 1.000 giờ để bay đi khắp nơi, thôi thúc các nhà lãnh đạo phải hành động nhanh hơn".

Ông cảnh báo dù hiện nay tất cả các ngành đều đang bị thống trị bởi những tập đoàn khổng lồ, thế kỷ tiếp theo sẽ là thời đại của những doanh nghiệp nhỏ. "Theo tôi, trong 30 – 100 năm tới, tương lai sẽ nằm ở các sản phẩm được cá nhân hóa, tùy chỉnh theo nhu cầu của từng khách hàng. Vậy thì chúng ta nên làm gì để tiếp thêm sức mạnh cho các doanh nghiệp nhỏ? Từ chỗ chỉ có thể bán hàng hóa cho người cùng làng, cùng thành phố hay cùng lắm là phục vụ thị trường nội địa, với sự trợ giúp của Internet, chúng ta có thể giúp họ xuất khẩu đi khắp thế giới".

Còn đối với Alibaba cũng như Amazon, tương lai không chỉ nằm ở thương mại điện tử. Trong 1 năm tính đến cuối tháng 3/2017, mảng điện toán đám mây đem về cho Alibaba 968 triệu USD doanh thu, tăng 121% so với 1 năm trước. Mảng truyền thông kỹ thuật số và giải trí (gồm Youku Tudou, trang web gần giống với YouTube và công ty chuyên bán vé sự kiện Damai) có doanh thu 2,1 tỷ USD, tăng trưởng 271%.

Alibaba cũng hợp tác với công ty sản xuất phim Amblin Partners của đạo diễn nổi tiếng Steven Spielberg từ tháng 10/2016. Alibaba Pictures có 49,5% cổ phần thuộc sở hữu của Alibaba và sẽ tự tạo ra nội dung cũng như phân phối phim ở Trung Quốc.

"Dường như Alibaba đang muốn trở thành 1 đế chế bằng cả Amazon, Facebook, Google và Netflix cộng lại", Gil Luria – Giám đốc nghiên cứu DA Davidson Co – nhận xét.