Hiệu ứng Dunning & Kruger và bài học kinh điển trong đầu tư chứng khoán từ các "F0"

Trong báo cáo mới đây, IPAAM đã chia sẻ câu chuyện "Hiệu ứng Dunning & Kruger trong đầu tư" với bài học hữu ích trong quá trình đầu tư chứng khoán. Dưới đây là trích dẫn bài viết:

Chắc hẳn bạn từng nghe "Khi bà bán trà đá cũng tư vấn mua cổ phiếu, là lúc cận kề sự đổ vỡ". Dù nghe qua đây chỉ là những tín hiệu mang tính kinh nghiệm, nhưng thực tế điều này cũng ngầm thể hiện tâm lý thị trường đang ở mức hưng phấn cao, hàm chứa nhiều rủi ro. Hiệu ứng Dunning & Kruger mô tả về mối tương quan giữa sự hiểu biết của một người về một lĩnh vực và mức độ tự tin của họ trong lĩnh vực đó, phần nào cũng cắt nghĩa một phần quá trình "hưng phấn" trong thời gian đầu tham gia đầu tư của các nhà đầu tư mới vào thị trường chứng khoán

Nhìn chung, Dunning & Kruger mô tả quá trình này diễn ra như sau:

Khi chưa biết gì về lĩnh vực nào đó thì mức độ tự tin của một người sẽ bằng 0. Điều thú vị là khi bắt đầu tìm hiểu những bước đầu tiên và sớm gặt hái được thành công ban đầu thì ngay lập tức mức độ tự tin tăng nhanh chóng, đương nhiên, vượt quá năng lực và kiến thức thực sự đã thu nhận được. Họ rất tự tin về những phát biểu của mình, hay thậm chí bắt đầu chỉ dạy và mạnh dạn rủ rê người khác. Giai đoạn này gọi là Peak of Mt. Stupid – Đỉnh cao của sự khờ dại.

Khi bắt đầu đào sâu nghiên cứu, hoặc bị tác động bởi những thất bại lớn đầu tiên thì sự tự tin này ngay lập tức rớt xuống gần như bằng không. Khi đang ở đỉnh cao tự tin, tỉ trọng giải ngân, vòng quay giao dịch, thậm chí là cả sử dụng đòn bẩy trở nên cao trào, thì sự điều chỉnh của thị trường sẽ nhanh chóng xóa bỏ đi thành công trước đó, khiến cho những nhà đầu tư mới đảo chiều về tâm lý bi quan và tiêu cực, cũng như nghi ngờ những kiến thức tích lũy và kinh nghiệm trước đó của bản thân. Giai đoạn này gọi là Valley of Despair – Thung lũng của sự thất vọng.

Tiếp tục nghiên cứu và tìm hiểu một cách nghiêm túc và có hệ thống, mỗi ngày sự hiểu biết của họ sẽ mỗi tăng – song song đó sự tự tin của họ dần tăng dần trở lại. Giai đoạn này gọi là Slope of Enlightment – Con dốc của sự khai sáng.

Việc tăng dần này sẽ cần nhiều thời gian tích lũy, tốc độ chậm hơn rất nhiều so với giai đoạn Peak of Mt. Stupid tuy nhiên là những sự gia tăng bền vững và đến từ kiến thức và kinh nghiệm thực tế. Nhà đầu tư trên thị trường sẽ dần trở thành chuyên gia thực thụ và sự tự tin có được phản ánh đúng năng lực và trải nghiệm của bản thân, duy trì để mức ổn định nào đó. Giai đoạn này gọi là Plateau of Sustainability – Cao nguyên của sự bền vững. 

Theo Dunning & Kruger, điều bất ngờ là ngay cả sự tự tin này tăng dần cũng khó lòng đạt đến "vùng đỉnh" trước đó tại giai đoạn đầu. Giải thích cho hiện tượng này trong đầu tư, nhà đầu tư có kinh nghiệm thường hiểu rõ câu chuyện cơ hội và rủi ro luôn song hành trong thị trường, sự tự tin luôn đi kèm với những cẩn trọng cần thiết. Trong khi những nhà đầu tư mới, những thành quả đến sớm thường che mất ánh mắt nhìn về phía rủi ro, chỉ có cơ hội, "món hời" và sự hưng phấn luôn hiển hiện, tạo điều kiện cho sự tự tin - hưng phấn lên cực điểm.

Trong đầu tư chứng khoán, có câu nói truyền tai là: "When your taxi driver is telling you to buy stock, you know it’s time to sell" – Tạm dịch: "Khi người tài xế taxi khuyên bạn nên đầu tư vào chứng khoán, bạn biết đó là thời điểm nên bán"

Như xu hướng tiền ảo, năm vừa rồi cũng cũng có một câu tương tự: "When the housewives become a crypto expert, it’s time to run" – Tạm dịch: "Khi các bà nội trợ cũng bắt đầu trở thành chuyên gia về crypto, bạn biết đó là lúc nên tháo chạy".

(Lưu ý là các ví dụ trên không có ý xúc phạm những người lái taxi hay những bà nội trợ, người ta chỉ mượn hình ảnh đó để chỉ những người đang trong Peak of Mt. Stupid – Những người không chuyên nhưng có mức độ tự tin rất cao trong đầu tư).

Góc nhìn của Dunning & Kruger cho thấy một thực tế quen thuộc là nhà đầu tư mới thường nhanh chóng hưng phấn cao độ khi mới bắt đầu tham gia, đặc biệt là trong các giai đoạn tăng trưởng nhanh của thị trường chứng khoán như 2 năm trở lại đây. Tuy nhiên khi trải qua những đau thương đầu tiên thì trải nghiệm và kiến thức đầu tư sẽ dần tạo ra vùng tự tin mới ổn định và hữu ích hơn cho một chặng đường đầu tư dài hạn.