KTS Hoàng Thúc Hào: Bỏ 1 tỷ ra xây nhà cộng đồng chẳng thu lại được nhưng tới giờ tôi thấy mình lãi quá!

"Mọi thứ đến như một cái duyên tự nhiên thôi" là chia sẻ của kiến trúc sư Hoàng Thúc Hào khi nói về tình yêu mà anh gửi gắm vào mỗi công trình dành cho cộng đồng. Trước buổi trò chuyện, anh dẫn chúng tôi đi thăm quan, giới thiệu từng "đứa con tinh thần" của mình được trưng bày tại văn phòng 1+1>2.

Vì sao anh quyết định dồn công sức làm công trình xã hội, vốn gặp rất nhiều khó khăn? 

Văn hóa Việt Nam được hình thành chủ yếu từ các vùng nông thôn, miền núi. Những cộng đồng tại khu vực này ở quá khứ có truyền thống kiến trúc đặc sắc nhưng ở hiện tại, họ chưa có công trình xứng tầm. Trong khi đó, để kiến trúc Việt Nam đi ra ngoài thế giới, nếu chúng ta làm những công trình hiện đại cao tầng như Singapore, Thâm Quyến thì chúng ta thua rồi. Đó không phải là thế mạnh của người Việt Nam. 

Những công trình có tiềm lực, tiềm năng của kiến trúc Việt Nam nằm ở kiến trúc cộng đồng, xã hội nhỏ nhắn nhưng đặc biệt như Hội An, Hồ Gươm, chùa Một Cột, đình làng hay nhà ba gian, nhà sàn…

Ở thời điểm đầu, dù chỉ là mơ hồ thôi, chúng tôi vẫn tự hỏi làm sao để làm những kiến trúc Việt Nam vừa giữ được bản sắc vừa có thể hội nhập với quốc tế. Rồi chúng tôi muốn làm thử một công trình cộng đồng. Dù phải tự tìm đất và bỏ tiền đầu tư để làm nhưng mình lại được toàn quyền thử nghiệm. Nếu có chuyện gì xảy ra hay thất bại thì mình sẽ dễ dàng tự chỉnh trang, sửa chữa và chịu trách nhiệm hơn.

Công trình đầu tiên – dự án Suối Rè - được anh và các cộng sự thực hiện như thế nào? 

Chúng tôi tìm hiểu vùng Suối Rè. Ở đó, 80% là người Mường, 20% là người Kinh và hơn trăm năm qua, người Mường và người Kinh chung sống hòa thuận với nhau. Vấn đề đặt ra là làm thử nghiệm kiến trúc thì làm cái gì. 

Ở đó có rất nhiều vật liệu địa phương nhưng người dân đã quen sống với tre, đất nên không thấy thú vị. Họ nghĩ nhà ở phải “ăn chắc mặc bền”, bê tông hay mái bằng. 

Sau cùng, chúng tôi quyết định làm nhà cộng đồng vì những công trình như vậy sẽ hội tụ được nguồn lực về văn hóa. Vấn đề là phải làm sao để nhà cộng đồng được sử dụng thường xuyên. Thực tế, một loạt các nhà văn hóa huyện, xã đang bị “nhân bản vô tính” rồi bỏ hoang.

Sau khi tìm hiểu chúng tôi được biết ở đó có một lớp mẫu giáo, chỗ học bị lầy, cứ những ngày trời mưa là nghỉ học nên giờ mình chuyển lớp lên nhà cộng đồng. Thêm vào đó, người dân ở đây chơi bóng chuyền rất giỏi, kể cả phụ nữ nên phía trước nhà sẽ làm một cái sân để hội họp và chơi bóng chuyền. Trên triền đồi, triền núi làm một cái khán đài để bà con ngồi xem. Trong nhà có một tầng bán hầm, mặt trước trông giống căn nhà 5 gian của người Kinh, mặt sau thấp thoáng giống nhà sàn của người Mường, hai trong một. 

Khi hoàn thiện, trẻ con học, bà con sinh hoạt, rất vui nhưng sau đó 1 năm, chính quyền xã xây một nhà mẫu giáo ở trung tâm, tất cả các nhà trẻ ở các thôn kéo ra xã học nên dần dần nó ít hoạt động hơn.

Mất bao nhiêu lâu và cần bao nhân sự để hoàn thành công trình đó?

14 tháng. Một cái nhà 2 tầng xây thế là quá lâu. Điều này do nhiều nguyên nhân, ví dụ: chuẩn bị vật liệu thiếu, tre ngâm bị thiếu mà mỗi lần ngâm là mấy tháng sau mới dùng được. Bên cạnh đó là sự phối hợp giữa các phần chưa nhịp nhàng: làm xong tường là phải làm khung, mái ngay nhưng không kịp. Sau này mình lắp khung vào thì tường bị lở, lại phải đắp tường mới nhưng do lớp đất cũ và mới phản ứng hóa học nên không ăn với nhau, bong ra, lại phải chỉnh. 

Ngoài ra, kèo, dầm cột... phải chỉnh tỷ lệ. Tỷ lệ kiến trúc là một trong những yếu tố quyết định. Tôi cũng khó tính, nên cứ chỉnh đi chỉnh lại. Nhiều vấn đề khác nữa vì mình chưa từng làm bao giờ nhưng cái hay nhất lại là ở những chỗ như vậy. Cứ chỉnh, cứ làm thì mọi thứ sẽ dần hiện ra và đẹp hơn. 

Còn về nhân sự, có lúc 5 người, có lúc mười mấy người.

Anh thuyết phục cộng sự của mình như thế nào để họ cùng anh làm những công trình như thế?  

Chỉ có nêu gương thôi. Người Việt Nam thì cách thuyết phục tốt nhất là nêu gương. Họ thấy mình say mê, nhiệt tâm, tận tâm và cũng chẳng vì lợi ích gì cả nên họ tin. 

Thế còn sự kêu gọi của các nhà hảo tâm ở bên ngoài? 

Nhà cộng đồng đầu tiên hoàn toàn là tôi bỏ tiền túi, cái sau là nhà cộng đồng Tả Phìn thì nhờ vào quyên góp. Một cô người Bồ Đào Nha tên là Viviana đi du lịch ở Sapa, thấy người dân chạy theo khách Tây để bán thổ cẩm thì muốn xây một chỗ để bà con giới thiệu sản phẩm và ngồi bán.

Lúc đó, chúng tôi làm xong cái nhà Suối Rè rồi, báo chí, vô tuyến bắt đầu cũng đưa thông tin. Rồi qua tìm hiểu trên mạng và bạn bè giới thiệu, cô Viviana tìm đến.

Sau khi làm xong nhà cộng đồng đầu tiên, chúng tôi đang muốn làm thêm một công trình nữa ở vùng khác. Ở Tả Phìn, Sapa là người Dao đỏ trong khi bọn tôi vừa làm một cái cho người Mường nên cảm thấy rất thích. Tôi bảo là bây giờ tôi với chị cùng làm, không chỉ giúp chị thiết kế, quyên tiền mà còn đồng hành với chị trong dự án này. 

Làm cái nhà thứ hai đấy cũng phải mất năm rưỡi, hai năm vì vừa làm vừa quyên tiền. Quyên tiền thì các kiểu. Thứ nhất là bạn bè của tôi và cô Viviana, rồi tổ chức các buổi bán đấu giá. Bạn bè mỗi người tặng một cái tranh, cái tượng để bán đấu giá cùng với bán quần áo thổ cẩm.

Sau đó có một người bạn là chị Giang ở Hành động đô thị trong Hội An giới thiệu một quỹ bên Mỹ mà người lập ra lại là người gốc Việt - ông Phùng Liên Đoàn. Sau khi làm hồ sơ nộp sang thì ông Đoàn đồng ý tài trợ. Lúc đầu là khoảng 5.000 – 7.000 USD, mình xin 2-3 lần nên tổng số tiền cho phải đến 14.000, 15.000 USD. Tóm lại dự án đó, bạn bè mỗi người giúp một ít 5 triệu, 10 triệu, bán tranh các thứ quyên được tất cả phải đến 550, 600 triệu thì đủ làm. 

Chứng tỏ số tiền bỏ ra để làm dự án đầu tiên của anh không hề nhỏ? 

Dự án đầu 1 tỷ. Tiền đó về sau mình làm cả một bộ phim nữa, mất khoảng 70 - 80 triệu và cũng dùng cho việc đi lại, xăng xe, ăn uống, cộng sự của mình trong suốt 1 năm đó. Dự án sau thì không phải bỏ tiền nhưng mình bỏ công thôi, cùng bạn bè và chị Viana.

Làm các công trình công cộng mất thời gian, công sức mà không đem lại thu nhập, thậm chí là phải bỏ tiền túi ra nhưng nó lại mang lại cho anh những giải thưởng. Đó có được coi là sự bù đắp? 

Tất nhiên đó là một sự động viên rất lớn đối với văn phòng của mình. Nói thật là mình cũng cứ làm hết đam mê thôi chứ cũng không nghĩ ngợi gì nhưng luôn có một niềm tin vô hình. Sau nhà Suối Rè, nhà cộng đồng Cẩm Thanh ở Hội An, Trung tâm hạnh phúc Bhutan… thì các dự án nó cứ đến. Làm công việc kinh doanh rồi thị trường rộng mở. 2, 3 năm gần đây, khi kinh doanh bất động sản hay các loại hình văn phòng cũng bão hòa thì thiết kế kiến trúc là một phần rất lớn của cạnh tranh sản phẩm. Người ta cần thiết kế khác biệt. Văn phòng của tôi là một trong vài sự lựa chọn đầu tiên khi người ta tìm kiếm sự khác biệt.

Nếu có ai hỏi là ngay từ đầu anh đã xác định xây dựng danh tiếng từ những dự án cộng đồng này để làm “đòn bẩy” cho công việc kinh doanh của 1+1>2 thì anh sẽ trả lời họ như thế nào? 

Ai làm một dự án kiến trúc giống như nhà cộng đồng của bọn tôi thì cũng giống như khởi nghiệp. Không ai biết được có thành công hay không, chỉ có một niềm tin siêu hình mơ hồ nào đấy thôi. Rất may là thành công, lan tỏa và sau này đưa tới rất nhiều dự án khác, và từ những giải thưởng, thành công đó thì gián tiếp phát triển ra thị trường. 

Có rất nhiều những hợp đồng kinh tế, người ta đều nghĩ mình am hiểu về văn hóa cộng đồng, vật liệu địa phương, phù hợp với thời đại và kiến trúc bền vững, thân thiện nên tìm tới. 

Những dự án kiến trúc bây giờ bắt buộc là phải tiết kiệm năng lượng rồi. Sắp tới nhà nước sẽ ra các tiêu chuẩn, tiêu chí, đã xây dựng thì phải tiết kiệm năng lượng, giảm phát thải khí CO2 vào môi trường, vật liệu phải thân thiện... thì hướng chúng tôi đi vào cộng đồng xã hội và phát triển bền vững, tiết kiệm năng lượng là đúng hướng, không chỉ của Việt Nam mà còn của toàn nhân loại.

Một kiến trúc sư nổi tiếng có nói rằng ở Việt Nam mà thiết kế càng đẹp, càng kỹ thì lại càng nghèo vì không có nhiều người trả cho kiến trúc sư số tiền xứng đáng với công sức họ bỏ ra. Sau rất nhiều năm làm nghề rồi, anh thấy điều này có thay đổi không? 

Có thay đổi một chút. Sản phẩm đặc sản thủ công mất nhiều công mà trả một cái giá không xứng đáng hoặc đắt hơn một tý thì thực ra vẫn lỗ. Xét ngắn hạn hay cục bộ thì vẫn lỗ nhưng dài hạn thì lãi. 

Ví dụ như nhà Suối Rè, mình không thu lại được đồng nào lại còn mất 1 tỷ nhưng đến bây giờ thì lãi quá. 9 năm qua, nhờ vào nhà cộng đồng này mà nhiều hợp đồng tới và cũng trở nên nổi tiếng khi hàng nghìn tờ báo đến phỏng vấn và đưa tin, mà cái này mình không mất tiền.

Tôi đã xuất hiện trên các bản tin từ năm 1994, từ khi được giải làng Bát Tràng. Tới giờ là 24-25 năm, tôi đã xuất hiện trên hàng nghìn kênh mà mỗi kênh đều phát đi phát lại nhiều lần. CNN còn đưa tin về Trung tâm hạnh phúc Bhutan thì chúng tôi lãi quá còn gì. 

Những cái đó mình không thể tính nổi, nếu tính được thì mình đã làm 10 cái nhà cộng đồng Suối Rè cùng một lúc, đúng không? Nhưng nó cũng có số đấy, đam mê cũng là một phần thôi. 

Tôi có thể làm những thiết kế công trình rất đắt nhưng cộng đồng xã hội thì nhất định làm miễn phí. Một vài nơi nhà hảo tâm họ trả tiền thì giảm một nửa, bỏ tiền công của tôi đi và lấy một ít phí trả cho các cậu trẻ vì họ cũng phải sống. Tôi thì "có nhiều cửa" như giới thiệu vật liệu, giới thiệu người quen lên thi công nội thất và hưởng phần trăm nhưng hội trẻ thì không thể làm như anh được, họ phải có tiền. Tôi cam kết rồi, riêng thiện nguyện là 200%.

Mình có thể nói 200% được bởi cái thứ nhất là không lấy tiền, thứ hai là bỏ công sức, thời gian và thứ ba là mình bỏ tiền túi. Khi tiến hành xây dựng các công trình, việc đi lại tôi cũng bỏ tiền túi. Không chỉ vậy, thỉnh thoảng chúng tôi vẫn hỗ trợ khi công trình xuống cấp bởi nó là đứa con của mình. Tôi không thể đợi thêm vài năm nữa vì nó sẽ hỏng nặng hơn nên lấy quỹ của mình, bỏ ra 20 triệu hay 50 triệu để tu sửa.

Gần đây nhất, anh vừa phải bỏ tiền túi ra để tu sửa công trình nào? 

Vừa rồi tôi sửa nhà cộng đồng Cẩm Thanh hết khoảng 70, 80 triệu do hồi trước phần thi công hơi kém. Toàn bộ giải thưởng kiến trúc quốc gia 2007 là 70-80 triệu, tôi dùng để sửa và trồng cau.Trồng đến 4 lần vẫn chết vì ở đó là đất cát. Đất Cẩm Thanh, Hội An đúng đất cau nhưng chỗ đấy đất bị khô, như sa mạc. Tôi múc đất cát đi và đổ khoảng 75% đất thịt vào rồi trồng lại nhưng cau vẫn chết. Hóa ra là do đất mới và đất cũ chưa kết tụ với nhau. Trồng đến lần thứ tư cau mới sống dù không được tốt lắm. Thật ra mình chỉ bực thôi nhưng không thể nào dễ đầu hàng được. 

Sắp tới tôi sẽ lên sửa lại nhà cộng đồng Tả Phìn với khoảng 2, 3 chục triệu và nhờ người tạo thêm vài hoạt động cho bà con ở Tả Phìn, đưa khách du lịch vào, ngâm chân, tắm người Dao... Mình cũng còn phải cố gắng tổ chức các hoạt động cho họ. Hoạt động khó lắm vì người ta làm cả tháng không đủ ăn thì còn sức lực đâu để hoạt động văn hóa, tinh thần nữa.

Nhà cộng đồng Suối Rè không hoạt động là tôi rất phiền lòng. Bây giờ tất cả các Hội thảo quốc tế, các giáo sư nước ngoài tới từ Anh, Pháp, Đức, Mỹ, Úc, Bỉ, Canada... đến trường Đại học Xây dựng đều lên thăm nhà cộng đồng Suối Rè và họ thích vô cùng nhưng nó vẫn không hoạt động. Đợt vừa rồi tôi mời cả người làm giấy gió lên đó, xây thêm nhà kho làm nơi để máy, cất lá dùng làm giấy gió nhưng tiền họ nhận được ít quá, khoảng 3 - 4 triệu/ tháng trong khi họ đi làm thuê, bán sức lao động 5 - 6 triệu/ tháng nên họ lại bỏ. Nhà cũng đóng lại không dùng. 

Tôi cũng xoay các kiểu vì không thể đầu hàng được. Đầu hàng không làm gì thì quá dễ nhưng mình không có thời gian và sức mình cũng chỉ đến thế thôi. Những người không biết thì cho rằng, việc của kiến trúc sư chỉ là thiết kế công trình, đâu phải vận hành. Tôi cũng phớt lờ, không sử dụng Facebook và trả lời họ bằng những dự án mới, công trình mới khánh thành.

Làm các công trình cộng đồng phục vụ bà con nhưng vẫn vấp phải những ý kiến trên mạng xã hội, anh cảm thấy thế nào? 

Sự thật là tôi không có gì phải băn khoăn cả vì cũng không thu chút tiền nào từ trước tới nay, không bao giờ phản bội lại cam kết của mình. Thêm nữa là chúng tôi còn kiêm phần duy tu, bảo dưỡng mà hầu như chẳng có công ty kiến trúc nào dám làm và tự tin có thể làm được. 1+1>2 có quỹ cộng đồng của riêng mình mà hiện nay còn 200 triệu. Mỗi hợp đồng ký được bọn tôi cắt ra 5%, hợp đồng 1 tỷ chẳng hạn thì cắt 50 triệu cho vào quỹ. 

Hiện chúng tôi đang xây một cái trường cho người Co ở Quảng Ngãi, 2 tuần nữa xong và chỉ có 2 lớp thôi. Nhà hảo tâm bỏ tiền xây và thiếu gì chúng tôi lại bù vào. Ví như thấy cái trần trúc đẹp hơn thì mình cho 10 triệu làm trần trúc, tự nhiên trông cái nhà rất nghèo nhưng nó lại trữ tình. Nhiều khi cứ thế thôi, nhất là bét cũng làm, cam kết chắc chắn và bọn tôi tin càng ngày nó sẽ càng hay hơn.