Vũ Đình Long: Doanh gia lĩnh vực báo chí, ông chủ Tân Dân thư quán

Nói đến Vũ Đình Long (1896-1960), người ta nhớ ông là nhà viết kịch, tác giả vở kịch nói bằng tiếng Việt đầu tiên (“Chén thuốc độc”, 1921) khai sinh thể loại kịch nói, một trong các thể loại văn học mới của người Việt ở thế kỷ XX, một loại hình mới bên cạnh các loại hình trình diễn sân khấu đã có trong đời sống văn hóa ở xã hội người Việt.

Cạnh đó, người ta cũng không thể quên Vũ Đình Long như một nghiệp chủ, một doanh gia trong lĩnh vực báo chí xuất bản, người đã dựng nên Tân Dân Thư Quán ở 93 Hàng Bông, Hà Nội, trong những năm 1924-54, từ một hiệu sách đã phát triển thành một cơ sở in ấn, một tòa soạn báo và trụ sở nhà xuất bản tư nhân khá lớn, góp một phần đáng kể tạo nên một đời sống văn nghệ náo nhiệt ở Hà Nội, ở miền Bắc, và có tiếng vang rộng khắp cả nước, trong những năm 1930-1945.

Như đã biết, năm 1925, Vũ Đình Long chuyển nơi ở từ thị xã Hà Đông ra 93 Hàng Bông, Hà Nội, lập Tân Dân thư quán, bắt tay vào việc kinh doanh.

Ban đầu, đây chỉ là một hiệu sách.

Trong đời sống đương thời, một hiệu sách có thể chỉ bán sách, tức là kinh doanh những loại sách mới hoặc cũ đang có trên thị trường. Nhưng mỗi hiệu sách cũng có thể đứng ra in sách và tổ chức việc bán những cuốn sách do mình in ra (phát hành). Xem lại những sách in ra ở Hà Nội những năm trước 1954 sẽ thấy: đứng tên pháp nhân của xuất bản phẩm (tức là đảm nhiệm vai trò “nhà xuất bản”) có khi là một “nhà xuất bản” có tên cụ thể, có khi là một hiệu sách (thường ghi bằng chữ Pháp là một “librairie” nào đấy), cũng có khi chỉ là một nhà in (ghi bằng chữ Pháp “imprimerie” hoặc bằng chữ Việt “nhà in” hoặc chỉ ghi tên riêng nhà in ấy, ví dụ “Lê Cường”, “Thụy Ký”,…).

Có thể đoán rằng việc ông chủ Tân Dân, từ công việc đơn thuần bán những sách do người khác ở nơi khác in, đã đi đến việc tự mình đứng ra in sách, là việc không gặp nhiều khó khăn trong đời sống thời ấy. Tất nhiên, bày việc ra thì dễ, nhưng làm nên chuyện mới là khó; điều chủ yếu đáng để hậu thế nói đến chính là kết quả, là thành quả thật sự.

Vũ Đình Long đã làm được, đã tạo ra được một doanh nghiệp văn hóa mà tại đó, hàng loạt nhà văn, nhà biên khảo, dịch thuật có thể công bố được những tác phẩm của mình; trong số những tác giả xuất hiện và được công chúng biết đến nhờ hệ thống ấn phẩm của Tân Dân Thư Quán đã có hàng loạt những người sau đấy dăm ba chục năm sẽ đi vào văn học sử như là những tên tuổi lớn như Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân, Vũ Trọng Phụng, Lưu Trọng Lư, Huy Thông, Vũ Bằng, Nam Cao, Tô Hoài… Về mặt này, “thương hiệu” Tân Dân của doanh gia Vũ Đình Long có quyền tự hào về đóng góp của mình trong sự thành đạt của những tên tuổi ấy, mặc dù về tư cách người cầm bút, Vũ Đình Long đã có vinh dự là tác giả vở kịch nói đầu tiên ở Việt Nam.

Tham luận này sẽ đề cập đến kết quả hoạt động của Tân Dân Thư Quán, cũng chính là kết quả hoạt động của Vũ Đình Long trong vai trò một doanh gia trên thị trường sách báo văn nghệ.

1/ Tân Dân, nhà xuất bản

Hiện chưa có tài liệu nào nói về thời điểm nhà Tân Dân của Vũ Đình Long bắt đầu việc xuất bản sách. Căn cứ vào sách còn lưu tại Thư viện Quốc gia ở Hà Nội, có thể tạm ghi nhận: hiện còn tư liệu để cho thấy Tân Dân thư quán có sách in từ năm 1925; cuốn sách cuối cùng Tân Dân in ra là vào năm 1954.

Ít nhất hiện ta còn biết 4 tên sách do Tân Dân thư quán in ra trong năm 1925, trong đó có cuốn là sách giáo khoa hoặc luyện thi: “Sơ học yếu lược toàn thư” (của Nguyễn Đức Phong), “200 bài tính đố, luyện học trò thi sơ học yếu lược” (của Vũ Đình Long và Phạm Tá); có cuốn là giải trí: “Sách cười” (của Sơn Phong và Hì Đình); cạnh đó, rất đáng kể là cuốn sách chính trị: “Pháp Việt đề huề chính kiến thư” của Phan Bội Châu (bản dịch của Nguyễn Khắc Hanh), cuốn này sẽ được Tân Dân tái bản một vài lần nữa, trong vài ba năm sau.

Sau 4 năm (1950-53) hầu như không hoạt động, vào năm 1954, cuốn duy nhất Tân Dân in ra là vở kịch “Tổ quốc trên hết” (do chính Vũ Đình Long “Việt hóa” vở bi hùng kịch “Horace” của kịch tác gia cổ điển Pháp Corneille), - có lẽ đây cũng là điểm kết thúc của Nhà xuất bản Tân Dân.

Tiếp cận trang thông tin của Thư viện Quốc gia (nlv.gov.vn), nếu dùng công cụ tìm kiếm toàn bộ, ta sẽ được biết là hiện nay tại Thư viện Quốc gia có 412 tên sách của Nxb. Tân Dân - tất nhiên có những trường hợp tên sách trùng lặp nhau; còn nếu dò tìm theo từng năm, ta sẽ có con số thống kê như sau về sách của Nxb. Tân Dân hiện có tại Thư viện Quốc gia ở Hà Nội (cộng lại sẽ ít hơn con số thống kê toàn bộ kể trên):

Năm 1925: có 5 tên sách (thực ra có 2 tên sách trùng nhau)
Năm 1926: - 22 tên sách
Năm 1927: -15
Năm 1928: - 30
Năm 1929: - 57
Năm 1930: - 20
Năm 1931: - 11
Năm 1932: - 11
Năm 1933: - 7
Năm 1934: - 7
Năm 1935: - 3
Năm 1936: - 8
Năm 1937: - 10
Năm 1938: - 6
Năm 1939: - 8
Năm 1940: - 12
Năm 1941: - 12
Năm 1942: - 37
Năm 1943: - 50
Năm 1944: - 41
Năm 1945: - 18
Năm 1946: - 1
Năm 1947: - 0
Năm 1948: - 0
Năm 1949: - 2
Năm 1950: - 0
Năm 1951: - 0
Năm 1952: - 0
Năm 1953: - 0
Năm 1954: - 1

Con số trên dưới 400 tên sách kể trên hẳn là thấp hơn so với số tên sách mà trên thực tế nhà Tân Dân đã in ra.

Tuy nhiên, muốn hiểu chi tiết hơn về sách Tân Dân thì các thống kê của thư viện lại khó thỏa mãn chúng ta.

Các trang biên mục của thư viện, theo nhận xét của tôi, đều không lưu ý mô tả sự phân hóa bên trong các loại sách từng in ra tại nhà Tân Dân. Là vì, như ta sẽ thấy, từng cuốn sách mang nhãn Tân Dân, có thể lại thuộc những série, những “tủ sách” khác nhau, thậm chí thuộc về những “nguyệt san”, “bán nguyệt san”, “chuyên san” với các dấu hiệu cụ thể (số série, ngày xuất bản…) mà những mô tả biên mục thường bỏ qua. Bởi vậy, khi ta muốn biết một cuốn sách của Tân Dân là sách “thuần túy”, tức là không nằm trong série nào, hay sách thuộc các tủ sách, các série khác nhau, ta sẽ phải tiếp cận thêm từ những phía khác.

Theo tôi nhận xét, từ 1925 đến 1936, sách Tân Dân chưa đặt vào série hay “tủ sách” nào, vậy thời gian ấy, cuốn nào cũng chỉ là sách lẻ “thuần túy”; từ 1936 trở đi, khi đã ra loại sách theo série, Tân Dân vẫn in loại sách lẻ thông thường, nằm ngoài các série.

Các loại série của Tân Dân là “Phổ thông bán nguyệt san”, “Phổ thông chuyên san”, “Truyền bá”, “Phổ thông tuổi trẻ”, hoặc nằm trong các tủ sách như “Tủ sách Tao đàn”, tủ sách “Những tác phẩm hay”.

4 loại “Phổ thông bán nguyệt san”, “Phổ thông chuyên san”, “Truyền bá”, “Phổ thông tuổi trẻ”, tôi gọi là sách dưới dạng báo; 2 loại “Tủ sách Tao đàn” và “Những tác phẩm hay” vẫn chỉ là sách thông thường.

Loại sách “Những tác phẩm hay” xuất hiện từ năm 1938, mở đầu là “Lầm than”, tiểu thuyết Lan Khai; trong loại này mà có người tính được gần 30 cuốn, có những cuốn sẽ được thừa nhận thực sự là tác phẩm hay như “Trước đèn”, phiếm luận của Phùng Tất Đắc, “Vang bóng một thời”, tập truyện ngắn Nguyễn Tuân, “Chiếc cáng xanh”, tập truyện Lưu Trọng Lư, “O chuột”, tập truyện ngắn Tô Hoài,…

Loại sách đưa vào “Tủ sách Tao đàn” bắt đầu với “Đường thi” (1940), khảo cứu và dịch thuật của Ngô Tất Tố, kết thúc với bộ “Nhà văn hiện đại” (Q. I. Q. II, Q. III, Q. IV thượng, Q. IV hạ, 1942-45).

Trong rất nhiều loại sách lẻ mà Tân Dân đã xuất bản, xin nói đến một loại hơi hiếm là sách chính trị. Sau cuốn “Pháp Việt đề huề chính kiến thư” của Phan Bội Châu kể trên mà nhà Tân Dân còn tái bản vài lần, Tân Dân đã in tiếp những cuốn có nội dung chính trị như “Tuyên cáo quốc dân” (1926) cũng của Phan Bội Châu, hoặc “Tập diễn thuyết của ông Phan Chu Trinh: Diễn tại nhà hội "Việt Nam" trong Saigon đêm hôm 19 tháng 11 năm 1925” (1926). Chính hai cuốn “Pháp Việt đề huề” và “Tuyên cáo quốc dân” sau đó đã bị cấm, theo nghị định ngày 25/8/1928 của Phủ Toàn quyền Đông Dương.

Một thời gian dài, trong danh mục sách Tân Dân chỉ đôi khi mới gặp những cuốn loại trên, ví dụ “Gương cách mạng nước Thổ Nhĩ Kỳ” (1929, của Phan Bội Châu, bản dịch Ngọc Sơn, Đoàn Hiệt), còn lại, hầu như Tân Dân lánh xa loại sách dễ gây tai nạn này. Mãi đến năm 1946, Tân Dân mới trở lại loại sách này với cuốn “Vấn đề chính đảng” của Trần Văn Tân, và nhân đây nhà Tân Dân mở ra “Tủ sách tân dân chủ”, coi cuốn này là cuốn thứ nhất, giới thiệu hệ thống các đảng cộng sản Liên Xô, Trung Quốc, đảng cộng sản Đông Dương. Nhưng các biến động tiếp theo, cuộc kháng chiến bùng nổ, đã làm ngừng lại hầu như toàn bộ công việc của Nxb. Tân Dân.

Kỳ II: Các ấn phẩm mang tính báo chí của Tân Dân