Bất chấp những tranh cãi, bất đồng, công ty gia đình vẫn sẽ trường tồn

Gia đình luôn nằm ở trung tâm của hoạt động kinh doanh. Trong số các công ty lâu đời nhất thế giới luôn có các công ty gia đình. Khách sạn cổ nhất thế giới Hoshi Ryokan (Nhật Bản) đã có từ năm 718. Tập đoàn xây dựng Kongo Gumi (cũng của Nhật Bản) thậm chí còn ra đời sớm hơn (năm 578) nhưng đã phá sản năm 2006. Gia tộc Antinori đã sản xuất rượu ở Tuscany kể từ năm 1385 và Berettas đã làm ra những khẩu súng suốt từ năm 1526 đến nay.

Các công ty gia đình là những ngôi sao đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển của chủ nghĩa tư bản: hãy nghĩ đến nhà Baring và Rothschild trong ngành ngân hàng hay nhà Ford và Benze trong ngành xe hơi.

Các công ty gia đình phù hợp một cách hoàn hảo với những giai đoạn đầu của chủ nghĩa tư bản. Trong một thế giới mà ngân hàng và các định chế luật pháp còn nghèo nàn gây nhiều khó khăn trong việc điều hành hoạt động kinh doanh, loại hình này cung cấp hai “nguyên liệu” quan trọng nhất của tăng trưởng là lòng trung thành và sự tin tưởng. Chắc chắn huy động tiền từ những người ruột thịt sẽ dễ dàng hơn so với từ người lạ. Công ty gia đình cũng giúp ích trong việc kế thừa của cải và vị thế từ thế hệ trước.Đồng thời, giao trọng trách mở rộng thị trường ở nước ngoài cho người thân sẽ an toàn hơn rất nhiều so với việc thuê một người xa lạ. Ngân hàng Rothschild đã giúp toàn cầu hóa ngành tài chính khi người sáng lập Mayer Amschel Rothschild cử 5 người con trai tới 5 nước khác nhau.

Đáng ngạc nhiên là giới chuyên gia dành khá ít sự chú ý cho các công ty gia đình khi nghiên cứu về thời kỳ sơ khai của chủ nghĩa tư bản. Thậm chí các tác phẩm văn học sẽ mô tả đầy đủ hơn so với các nhà kinh tế học. Trong cuốn “Dombey và con trai”, Charles Dickens đã mô tả Domey khao khát chuyển giao cơ nghiệp cho con trai nhưng lại bị cấp dưới làm cho nản chí. Cuốn “Buddenbrooks” của Thomas viết về những người con của nhà sáng lập công ty. Họ đã quay lưng lại với những giá trị đem về tiền bạc cho gia đình.

Các ông trùm kinh doanh cũng không chú ý nhiều đến công ty gia đình. Alfred Chandler, người được coi là lão làng trong giới nghiên cứu về lịch sử kinh doanh, coi các công ty gia đình là những “di tích” của thời kỳ xa xưa, khi rất khó để tập hợp vốn và nhân tài để xây dựng doanh nghiệp.

Cỗ máy thực sự của chủ nghĩa tư bản hiện đại là các công ty đại chúng được sở hữu bởi các cổ đông đa dạng và điều hành bởi những nhà quản lý chuyên nghiệp.

Chandler đã đúng khi cho rằng các công ty đại chúng đã tạo nên những bước tiến lớn trong thời kỳ từ cuối thế kỷ 19 cho tới đầu thế kỷ 20, khi những ngành kinh doanh thâm dụng vốn chuyển sang huy động vốn từ thị trường. Tuy nhiên, ông đã sai khi dự đoán rằng điều này sẽ khiến các công ty gia đình biến mất trong nền kinh tế hiện đại. Kể cả ở châu Mỹ - nơi các công ty đại chúng phát triển mạnh nhất, các công ty gia đình vẫn thống trị trong một số ngành chủ đạo. Đó là Walmart (hệ thống siêu thị bán lẻ lớn nhất thế giới) hay Ford (một trong những công ty sản xuất xe hơi lớn nhất thế giới). Ở châu Âu, các công ty đại chúng vẫn chưa thể chiếm trọn lòng tin của nhà đầu tư.

38 năm sau khi Chandler công bố cuốn sách “Bàn tay hữu hình” ca ngợi các công ty đại chúng, các công ty gia đình vẫn cung cấp rất nhiều hàng hóa thiết yếu cho cuộc sống. Bạn có thể đọc tin tức từ New York Times và Wall Street Journal; mua xe của Ford hay Fiat; mua điện thoại thông minh của Samsung hay LG và mua thực phẩm ở Walmart hay Aldi. Trong cuốn sách “Dynasties” (tạm dịch: Những triều đại), giáo sư đã quá cố David Landes của ĐH Harvard khẳng định bạn có thể viết lại một phần lịch sử của chủ nghĩa tư bản thông qua lăng kính của các công ty gia đình. Bạn cũng có thể làm được một khảo sát khá tươm tất về chủ nghĩa tư bản hiện đại bằng cách kể lại những câu chuyện của các công ty gia đình.

Công ty gia đình chiếm đến hơn 90% số lượng các công ty trên toàn thế giới. Rất nhiều trong số đó là các cửa hàng nhỏ lẻ. Chùm bài này sẽ tập trung phân tích những tập đoàn lớn đã định hình kinh tế toàn cầu và phát triển những sản phẩm cũng như ý tưởng khiến cả thế giới thay đổi. Kết luận được rút ra là các công ty gia đình có thể bùng nổ ở cả những lĩnh vực phức tạp nhất của nền kinh tế hiện đại.

Thế nào là công ty gia đình?

Cho tới nay vẫn chưa có một định nghĩa rõ ràng về các công ty gia đình, Nếu bạn giới hạn chúng là những công ty được sở hữu và quản lý bởi các thành viên trong gia đình, sẽ chỉ có rất ít công ty đạt đủ tiêu chuẩn này. Nếu mở rộng khái niệm và tính đến cả những công ty vẫn đang được điều hành bởi người sáng lập, những “gã khổng lồ” trong ngành công nghệ như Facebook và Google sẽ lọt vào danh sách dù ít người coi đây là những công ty gia đình,

Công ty tư vấn BCG đã đưa ra một khái niệm khá hợp lý về các công ty gia đình. Theo đó, các công ty thuộc này phải có đủ hai yếu tố: có một lượng cổ phần đáng kể được nắm giữ bởi một gia đình và gia đình đó có thể ảnh hưởng đến những quyết định quan trọng của doanh nghiệp, đặc biệt là khi lựa chọn Chủ tịch hoặc CEO. Thứ hai, phải có sự chuyển giao thế hệ hoặc kế hoạch chuyển giao (trong trường hợp người sáng lập vẫn sở hữu công ty đó). Dựa trên định nghĩa này, BCG tính toán có 33% các công ty ở Mỹ là công ty gia đình, trong khi tỷ lệ ở Pháp và Đức là 40%. Tổng doanh thu của các công ty này đạt hơn 1 tỷ USD mỗi năm. Các công ty gia đình thậm chí còn phổ biến hơn ở châu Á và Brazil.

Những công ty gia đình hùng mạnh cũng xuất sắc trong việc xây dựng mô hình sở hữu theo dạng kim tự tháp để nắm một lượng cổ phần ở các công ty khác. Randall Morck đến từ ĐH Alberta chỉ ra rằng gia đình Wallenberg đang nắm giữ những công ty chiếm đến một nửa giá trị vốn hóa của TTCK Thụy Điển, trong đó có cái tên nổi tiếng Ericsson. Gia đình Agnelli kiểm soát 10,4% TTCK Italy. Ở Hồng Kông, tài sản của 15 gia đình giàu có nhất chiếm 84% GDP. Tỷ lệ ở Malaysia, Singapore và Philippines lần lượt là 76%, 48% và 47%.

Phần lớn các công ty tầm trung thành công là các công ty gia đình. Hermann Simon, Chủ tịch của hãng tư vấn Simon-Kucher & Partners, tính toán rằng bộ phận này chiếm khoảng 2/3 số lượng Mittelstand ở Đức, bao gồm những công ty đứng đầu thế giới về sản xuất cửa (Dorma), máy cân bằng (Schenck) và máy trộn công nghiệp (Ekato). Ở Italy có Ferrari (xe hơi), Versace (thời trang) hay Ferrero Rocher (socola).

Điều tuyệt vời ở các công ty gia đình

Điều đáng chú ý nhất ở các công ty gia đình không phải là chất lượng mà là nhóm này có nhiều công ty thành công nhưng cũng có không ít kẻ thất bại. Espírito Santo của Bồ Đào Nha là một ví dụ: những khoản nợ khổng lồ đã biến tập đoàn tài chính gia đình trị này trở thành một trong những thất bại lớn nhất trong giới doanh nghiệp châu Âu.

Điều tuyệt vời nhất của các công ty gia đình là cấu trúc sở hữu. Cấu trúc này cho phép họ tập trung vào hai vấn đề rắc rối nhất của chủ nghĩa tư bản hiện đại: kết quả trong ngắn hạn và những xung đột tiềm ẩn giữa người sở hữu và người quản lý.

CEO của các công ty đại chúng khó có thể nghĩ về dài hạn bởi họ phải tập trung vào con số của mỗi quý, và thời gian tại nhiệm của họ cũng ngày càng giảm xuống. Trong khi đó ông chủ của các công ty gia đình coi cổ phần của họ là những khoản đầu tư dài hạn và theo dõi sát sao công việc quản lý kể cả khi họ không tham gia điều hành.

Dẫu vậy, điều tệ nhất ở các công ty gia đình là quá trình kế vị. Đây là điều đặc biệt khó khăn ở mọi tổ chức, nhưng các công ty gia đình còn phải quan tâm đến những vấn đề ngoài lề như dòng máu hay cảm xúc. Theo thống kê chỉ có 30% các doanh nghiệp gia đình trị sống sót được đến đời thứ thứ 2 và 12% duy trì được đến đời thứ ba. 3% có thể duy trì qua 4 thế hệ trở lên.

Sẽ luôn lớn mạnh...

Theo The Economist, chắc chắn trong tương lai gần các công ty gia đình vẫn sẽ là một thực thể quan trọng của chủ nghĩa tư bản vì hai yếu tố. Thứ nhất, nhìn chung thì các công ty gia đình được quản lý tốt hơn nhờ học được cách hạn chế tối đa điểm yếu và củng cố thế mạnh. Thứ hai, trọng tâm của kinh tế thế giới đang dịch chuyển từ Mỹ sang các phần còn lại của thế giới, đặc biệt là châu Á – nơi các công ty gia đình đang thống trị.

Để hiểu sâu hơn về loại hình này, cần chú ý nhiều hơn đến sự bùng nổ trong nội tại các công ty gia đình. Chúng không phải là những công ty đại chúng, cũng không phải là những công ty khởi nghiệp thành công. Nhà đầu tư cũng cần hiểu thêm về những thứ như cha truyền con nối hay mối quan hệ hòa thuận giữa các thành viên trong gia đình.

Vì các công ty gia đình không chỉ tồn tại mà còn nở rộ, nhiều kết luận về kinh tế thế giới thời hiện đại phải được điều chỉnh. Cả các nhà kinh tế học và xã hội học đều dự đoán rằng các công ty gia đình sẽ suy yếu vì xã hội trở nên lý trí hơn và chú trọng thủ tục hơn.  Tuy nhiên viễn cảnh ấy đã sụp đổ với ngày càng nhiều bằng chứng cho thấy các công ty gia đình trị có thể sống khỏe kể cả trong những xã hội phức tạp nhất.