Kỳ lạ cách Trung Quốc hỗ trợ các doanh nghiệp trong nước: Rót vốn lúc công ty còn non trẻ và chốt lời ngay khi có lãi, không khác gì một nhà đầu tư mạo hiểm

Đầu năm 2020, khi đại dịch đẩy NIO - đối thủ lớn nhất của Tesla ở Trung Quốc, đứng trước bờ vực phá sản, công ty này đã bị các quỹ đầu tư mạo hiểm và nhà đầu tư nước ngoài xa lánh. Do đó, NIO đã hướng đến lớp nhà đầu tư mạo hiểm mới nhất ở Trung Quốc: các quan chức trong nước.

Chính quyền thành phố Hợp Phì – thuộc tỉnh An Huy miền đông Trung Quốc, đã cam kết chi 5 tỷ NDT (787 triệu USD) để mua 17% cổ phần trong mảng kinh doanh xe điện của NIO. Công ty đã chuyển các giám đốc điều hành chủ chốt từ Thượng Hải đến thành phố này và bắt đầu sản xuất nhiều xe hơn tại đây. Chính quyền trung ương và tỉnh An Huy cũng thực hiện những khoản đầu tư với giá trị nhỏ hơn.

Thoạt nhìn, động thái này được tưởng như là điểm đặc biệt trong phong cách lãnh đạo của Chủ tịch Tập Cận Bình: một nhà nước thực thi ngày càng nhiều quy định khó khăn đối với các công ty tư nhân. Tuy nhiên, câu chuyện không diễn ra theo hướng đó. 

Chính quyền trung ương không khác gì một nhà đầu tư 

NIO lần đầu tiên báo lãi vào đầu năm 2021 và bán được hơn 90.000 xe vào cuối năm. Thay vì tăng vốn để kiểm soát nhiều hơn, chính quyền Hợp Phì đã tận dụng giá cổ phiếu tăng bùng nổ của NIO để chốt lời trong vòng 1 năm kể từ khi mua. Theo đó, khoản đầu tư của họ đã lãi gấp 5,5 lần, giống như một nhà đầu tư cá nhân đến từ London hay New York.

Yu Aihua – quan chức hàng đầu của thành phố này thuộc Đảng Cộng sản, cho biết hồi tháng 6: "Chúng tôi thu lời lớn từ khoản đầu tư vào NIO. Kiếm tiền cho chính phủ không phải là điều gì xấu hổ, đó cũng là kiếm tiền cho người dân."

Hợp Phì là địa phương đi tiên phong trong sự thay đổi theo hướng tư bản ở Trung Quốc trong những năm gần đây. Với hướng đi này, chính quyền các địa phương ngày càng đầu tư nhiều hơn, nắm cổ phần trong các công ty tư nhân. 

Kể từ những năm 1950, Hợp Phì là một trung tâm nghiên cứu khoa học, nhưng hiện tại các khoản đầu tư thông minh đã giúp thành phố này trở thành một khu đô thị nhộn nhịp từ vùng nước tù túng. "Mô hình Hợp Phì" dường như đã phát huy hiệu quả: Trong 10 năm tính đến năm 2020, đây là thành phố có tốc độ GDP tăng nhanh nhất ở Trung Quốc.

Chính quyền các địa phương ở Trung Quốc kiểm soát việc bán đất, nhận lợi nhuận từ các công ty nhà nước và có mối quan hệ chặt chẽ với các ngân hàng quốc doanh. Trong nhiều thập kỷ, họ đã hỗ trợ các công ty tư nhân bằng cách cung cấp cho họ nguồn đất giá chiết khấu và các khoản trợ cấp khác, giảm thuế và cho vay để khuyến khích đầu tư. Nhờ đó, giới chức địa phương có lợi thế hơn trong việc "thăng quan tiến chức".

Gần đây, mô hình này đã được áp dụng đối với hoạt động đầu tư vào công nghệ và đổi mới để tăng trưởng. Khi kinh tế Trung Quốc giảm tốc và Bắc Kinh nỗ lực kiểm soát nợ, chính quyền các địa phương với khối tiền mặt lớn và các công ty nhà nước trở thành những "hiệp sĩ trắng" đã giải cứu những doanh nghiệp tư nhân gặp khó khăn.

Ở nhiều trường hợp, chính quyền các địa phương đang áp dụng cách tiếp cận thụ động đối với những khoản đầu tư này, khi họ ngày càng ưa chuộng việc rót vốn thông qua các quỹ thay vì nắm giữ trực tiếp. Hiện tại, Hợp Phì đã đầu tư vào hàng chục công ty trong ngành bán dẫn, máy tính lượng tử và AI. Những ngành này là trọng tâm trong kế hoạch của chính phủ nhằm nâng gấp đôi quy mô của nền kinh tế vào năm 2035. Mô hình Hợp Phì và nỗ lực của các thành phố khác sẽ đóng vai trò cực kỳ quan trọng để xác định liệu tham vọng của họ có thành hiện thực hay không.

Hợp Phì đã đặt cược cho thành tích xuất sắc đầu tiên vào BOE Technology, nhà sản xuất màn hình điện tử được thành lập vào năm 1993. Khi BOE gặp khó khăn sau cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, thành phố đã hủy bỏ kế hoạch thi công tuyến đường tàu điện ngầm đầu tiên và thay vào đó là đầu tư hàng tỷ NDT vào công ty này. BOE đã xây dựng nhà máy LCD và Hợp Phỉ nắm giữ 18% cổ phần vào năm 2011.

Nhà máy NIO ở Hợp Phì.

Trong những năm sau đó, thành phố thuộc tỉnh An Huy này tiếp tục rót vốn vào BOE, giúp công ty xây dựng các nhà máy mới và thu về lợi nhuận. BOE đã tạo ra hàng chục nghìn việc làm cho Hợp Phì và điều hành một dây chuyền sản xuất màn hình, tạo ra số sản phẩm trị giá hơn 100 tỷ USD hàng năm. Năm 2011, BOE đã vượt qua Samsung để trở thành nhà sản xuất màn hình LCD hàng đầu thế giới được sử dụng trong TV màn hình phẳng, giúp chấm dứt sự phụ thuộc của Trung Quốc vào các nhà cung cấp nước ngoài.

Các chuyên gia nghĩ gì về chiến lược này của Bắc Kinh?

Gần đây, giới chuyên gia mới có thể đánh giá được mô hình này đang biến đổi nền kinh tế Trung Quốc như thế nào. Các nhà nghiên cứu tại Đại học Chicago, Đại học Thanh Hoa và Đại học Trung Quốc Hồng Kông đã phân tích hơn 37 triệu công ty niêm yết tại Mỹ.

Họ phát hiện ra những công ty đó thuộc sở hữu của 62 triệu cá nhân và 40.000 cơ quan nhà nước thuộc chính quyền trung ương Trung Quốc (từ các thành phố cho đến thậm chí cả làng xã). Các công ty thuộc sở hữu nhà nước – hầu hết ở cấp chính quyền địa phương, đang thúc đẩy mối quan hệ với các công ty tư nhân.

Theo Chang-Tai Hsieh, giáo sư tại Trường Kinh doanh Booth thuộc Đại học Chicago và là nhà nghiên cứu về dự án trên, Các bên liên quan khác của nhà nước hiện đầu tư vào các doanh nghiệp thuộc sở hữu của gần 16 cá nhân trong khu vực tư nhân, tăng so với con số 8 của 10 năm trước. Vì số lượng chủ sở hữu doanh nghiệp trung bình không đổ, nên mỗi bên liên quan của nhà nước đã tăng gấp đôi số công ty mà họ đầu tư trong thời gian đó.

Do đó, các doanh nhân lớn nhất của Trung Quốc đã có sự kết nối chặt chẽ hơn với nhà nước. Lấy 6 startup xe điện lớn nhất Trung Quốc, đã bán hơn 435.000 xe vào năm 2021, làm ví dụ. 5 công ty trong số đó có chính quyền địa phương là nhà đầu tư thiểu số. Các khoản đầu tư thường được nắm giữ bởi những công ty thuộc sở hữu của chính quyền địa phương.

GDP của các thành phố từ năm 2011. 

Hsieh nhận định: "30 năm trước, các công ty thuộc sở hữu của nhà nước đã sản xuất những thứ không ai muốn mua. Giờ đây, họ giống các nhà đầu tư mạo hiểm hơn."

Đối với các doanh nhân, việc có mối quan hệ đối tác với chính quyền địa phương giúp họ dễ dàng được chấp thuận xây dựng nhà máy mới, giấy phép kinh doanh và tài trợ từ hệ thống tài chính trung ương. Hsieh và các đồng tác giả của dự án này ước tính, các công ty như vậy chiếm phần lớn sự tăng trưởng của nền kinh tế Trung Quốc trong thập kỷ qua. Chìa khóa thành công của họ là: các nhà sáng lập vẫn chịu trách nhiệm về những quyết định kinh doanh quan trọng và đưa ra phản ứng với thị trường, tuân theo yêu cầu về chính trị.

Đây chính là điều mà Mỹ và các chính phủ phương Tây lo sợ. Họ từ lâu đã cảnh giác với sức mạnh kinh tế của "chủ nghĩa tư bản nhà nước" mà Trung Quốc đang thực hiện.

Rủi ro của những khoản đầu tư mạo hiểm

Song, mục tiêu này cũng chứa đựng nhiều rủi ro. Các quốc gia đang phát triển đã nắm cổ phần chiến lược trong các công ty tư nhân với quy mô lớn để giảm sự bất ổn về kinh tế và xã hội. Meg Rithmire – giáo sư tại Trường Kinh doanh Harvard, chỉ ra trường hợp của Brazil sau những cú sốc kinh tế vĩ mô những năm 1980 và Malaysia thực hiện một dự án nhằm mua mua cổ phần trong nhiều công ty nhằm tăng tầm ảnh hưởng kinh tế của người gốc Mã Lai. Chính phủ đã sử dụng việc mua cổ phần để gia tăng ảnh hưởng đến các quyết định kinh doanh, cuối cùng lại dẫn đến tình trạng chi tiêu lãng phí và không hỗ trợ gì cho tăng trưởng. 

Giống như các thương vụ đầu tư mạo hiểm, nhiều thương vụ của chính phủ cũng thua lỗ. Một số khoản đầu tư từ sớm của Hợp Phì như rót tiền vào một công ty sản xuất bảng điều khiển năng lượng mặt trời và thương vụ mua lại nhà máy sản xuất màn hình plasma trị giá 2 tỷ NDT từ công ty Hitachi, cả 2 đều không có tiềm năng cạnh tranh. Năm 2017, chính quyền Vũ Hán đã nắm giữ 200 triệu NDT trong công ty sản xuất chất bán dẫn Wuhan Hongxin, nhưng năm ngoái dự án này bị giải thể mà không có con chip nào được tạo ra.

Một chìa khóa dẫn đến sự thành công cho các khoản đầu tư của chính phủ đó là tách biệt sự can thiệp về khía cạnh chính trị với việc ra quyết định. Theo Rithmire và Hsieh, việc chính quyền địa phương Trung Quốc chuyển sang đầu tư thông qua các nhà quản lý quỹ chuyên nghiệp có thể là một bước đi quan trọng. Theo CVInfo, kể từ năm 2015, các quan chức Trung Quốc đã thành lập "quỹ của quỹ" theo kiểu cổ phần tư nhân trị giá 2,14 nghìn tỷ NDT, chuyên cung cấp thông tin về ngành cổ phần tư nhân Trung Quốc.

Các nhà quản lý quỹ đó đầu tư vào các quỹ nhỏ hơn, rót vốn từ tiền mặt được các công ty nhà nước hoặc tư nhân hỗ trợ. Một số quỹ được dành riêng để hỗ trợ các công ty lâu đời hơn, trong khi quỹ khác trở thành các nhà đầu tư "thiên thần" đối với các startup. Thông thường, quỹ đầu tư chính phủ đóng vai trò là thành viên cấp vốn đối với những quỹ cấp thấp hơn – ủy quyền quyết định đầu tư cho 1 thành viên hợp danh, thường là một công ty nhà nước ở địa phương có chuyên môn trong lĩnh vực đó. Các quan chức chính phủ thường có rất ít quyền kiểm soát với các quỹ cấp thấp này.

Những quỹ này là nhà đầu tư lớn trong ngành công nghệ. Năm 2019, khi Trung Quốc thành lập sàn STAR, 14 trong số 25 công ty niêm yết đầu tiên đã báo cáo các nhà đầu tư thiểu số thuộc sở hữu nhà nước. Ví dụ: cổ đông lớn nhất của Advanced Micro-Fabrication Equipment với 20% cổ phần là Shanghai Venture Capital (thuộc sở hữu của chính quyền Thượng Hải).

Chính quyền Hợp Phì cũng đã chuyển sang đầu tư thông qua hàng chục quỹ, 1 quỹ trong đó có thể quản lý số tài sản trị giá tới 31 tỷ NDT. Hợp Phì đầu tư trực tiếp vào BOE, nhưng cổ phần trong NIO hiện do 1 quỹ nắm giữ.

Mục đích thực sự của Bắc Kinh

Song, các khoản đầu tư của chính phủ cũng có thể dẫn đến xung đột lợi ích mà các doanh nghiệp Mỹ muốn tránh. Hợp Phì đầu tư vào NIO một phần để giữ vững các khoản nắm giữ khác của họ, đó là Anhui Jianghuai Automobile Group Holdings Ltd. (JAC Motors).

Nguyên mẫu màn hình LCD của BOE. 

Theo Rithmire, các khoản đầu tư mạo hiểm như vậy cho thấy mục tiêu của chính quyền địa phương thường không hướng đến tầm nhìn mới cho tương lai. Thay vào đó, họ muốn ngăn chặn sự sụp đổ của các công ty lớn và tránh được sự bất ổn về tài chính, xã hội.

Thành tích của Hợp Phì đã trở thành động lực cho quan chức ở những xa xôi như Nội Mông. Ngay cả Thâm Quyến năm ngoái cũng cho biết quận Quảng Minh sẽ học tập và khám phá tấm gương của Hợp Phì. Với quy mô của nền kinh tế Trung Quốc, nếu mô hình này thành công thậm chí chỉ là một phần, thì kinh tế toàn cầu trong nhiều thập kỷ tới sẽ có sự thay đổi.

Các quỹ đầu tư được chính quyền thành phố rót vốn cũng đang mua cổ phần của những doanh nghiệp ngoại. Năm 2019, Beijing Jianguang Asset Management (JAC Capital) đã rót 2,75 tỷ USD cho nhà sản xuất chip Hà Lan Nexperia, đây là công ty sản xuất chất bán dẫn được sử dụng trong các thiết bị di động. 2 năm sau, quỹ này (có sự tham gia của Hợp Phì) đã bán cổ phần của mình cho nhà sản xuất chip Trung Quốc Wingtech với giá 3,6 tỷ USD, chính quyền Hợp Phì có 4% cổ phần trong Wingtech. Năm ngoái, công ty con của Wingtech đã mua lại nhà sản xuất chất bán dẫn đang gặp khó khăn là Newport Wafer Fab với 87 triệu USD.

Trong khi đó, ngay cả sau khi Hợp Phì bán phần lớn cổ phần trong NIO, khoản đầu tư của thành phố này vào công nghệ xe điện vẫn có thành tích nổi trội. Volkswagen của Đức đã mua lại 50% cổ phần trong JAC và 26% cổ phần của hãng sản xuất pin Gotion High-tech Co.

Thành phố này trở thành một trong những cơ sở sản xuất chính của VW. CEO của VW ở An Huy – Erwin Gabardi, đã ca ngợi tinh thần kinh doanh và hỗ trợ chính sách của địa phương này. Ông nói:"Đây là lý do tại sao VW chọn Hợp Phì."

Tham khảo Bloomberg