Báo cáo đặc biệt về tương lai của nhà nước trong nền kinh tế thị trường (phần 2)

Kỳ trước: Báo cáo đặc biệt về tương lai của nhà nước trong nền kinh tế thị trường (phần 1)

Bài viết này nằm trong chuỗi Báo cáo đặc biệt của tờ The Economist về tương lai của nhà nước trong nền kinh tế thị trường.

Cuộc chiến kế tiếp

Một lần nữa lại xuất hiện một đợt phản công chống lại sự tiến lên của nhà nước. Chiến thắng trong cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ năm 2010 của phe Cộng hòa đã được ca ngợi là sự trở lại của chủ nghĩa bảo thủ “chính phủ nhỏ”.

Cải cách y tế không khiến TT Obama mạnh thêm mà còn làm ông yếu đi và phải chuyển về thế trung dung khi đột ngột cam kết với giới doanh nhân sẽ hạn chế điều tiết. Chính phủ Cameron ở Anh đang thúc đẩy các cải cách làm giảm 1/5 số bộ ngành.

Ngay cả ở Châu Âu lục địa vốn có truyền thống “chính phủ lớn”, lao động ở khu vực tư đang giận dữ với lương bổng mà lao động khu vực công được hưởng. Hiệp hội ngôn ngữ Đức đã chọn Wutbürger(công dân nổi giận) làm từ của năm 2010.

Nhưng liệu sự giận dữ ấy có chặn được bước tiến của Nhà nước? Một số người không hỏi hoài nghi. Không ai trong số những người chủ trương thu hẹp chính phủ ở Châu Âu lục địa thực sự cố gắng thay đổi cơ cấu nhà nước.

Nỗ lực của TTg Cameron mới thật sự là cấp tiến, nhưng dù có mạnh tay ông cũng chỉ đưa nhà nước trở về với quy mô của năm 2008.

“Đảng Trà” ở Mỹ có lẽ chỉ biết nói mà không biết làm: dự thảo ngân sách đầu tiên của họ không động đến quốc phòng hay ba chương trình phúc lợi lớn là Medicare, Medicaid và An sinh xã hội.

Tương tự như biểu ngữ giả tạo cảnh báo chính phủ “đừng động tới Medicare của tôi” ở các cuộc biểu tình năm ngoái của Đảng Trà, họ đang cố chối bỏ thực tế.

Lỗi không phải chỉ ở các chính trị gia nhu nhược. Kể từ khi Adolph Wagner gắn tăng trưởng với công nghiệp hóa vào thế kỷ 19, nhiều lý thuyết kinh tế đã dự đoán nhà nước sẽ liên tục mở rộng.

Người ta thường nhắc tới hiệu ứng chi phí Baumol. Thập kỷ 60, William Baumol và William Bowen đã sử dụng ví dụ về nhạc cổ điển để cho thấy một số hoạt động không chịu tác động của cải thiện năng suất lao động.

Bạn vẫn cần số nhạc công tương đương với hồi thế kỷ 19 để chơi một giao hưởng của Beethoven, dù cho lương thực tế của nhạc công kể từ ấy đã tăng lên.

Larry Summers, cố vấn kinh tế chính của TT Obama cho đến giữa năm 2010, đã chứng minh rằng hàng hóa do chính phủ cung cấp, đặc biệt là giáo dục và y tế, cải thiện năng suất chậm hơn so với phần còn lại của nền kinh tế.

Kể từ thập niên 1970, lương thực tế ở Mỹ đã tăng 4 lần nếu tính theo chi phí mua TV, nhưng tính theo chi phí chăm sóc sức khỏe, nó lại đi xuống.

Ông Summers kỳ vọng xu hướng này sẽ tiếp diễn. Dân số già đi sẽ cần ngày càng nhiều các dịch vụ y tế từ nhà nước.

Giáo dục tốt hơn tức phải học nhiều năm hơn, lớp nhỏ hơn và thêm nhiều hoạt động ngoại khóa, tất cả đều tốn kém hơn. Tăng bất bình đẳng tức phải tái phân phối nhiều hơn.

Ở Ý và Pháp, riêng thanh toán chuyển nhượng bằng tiền mặt đã chiếm 19% GDP. Áp lực tăng chi tiêu vẫn tiếp diễn trong khi những thứ từng thu hẹp quy mô chính phủ lại thường xuất hiện có mỗi một lần, ví dụ như chiến tranh lạnh kết thúc làm giảm chi tiêu quốc phòng.

Lịch sử đứng về phía ông Summers. Báo cáo này lại có quan điểm tươi sáng hơn. Đầu tiên là chuyện chi tiêu tiếp tục tăng là không phải là không thể nào tránh khỏi. Các nước như Canada và Thụy Điển đã giảm chi tiêu công khi có thể.

Hơn nữa, một số chính phủ hoạt động đặc biệt hiệu quả. Chỉ riêng chính phủ tồi học tập từ các chính phủ tốt không thôi, họ đã tiến được những bước dài.

Khi mà phần cốt lõi của chính phủ thu hẹp lại và cạnh tranh trong cung cấp dịch vụ trở nên gay gắt hơn, phần lớn các chính phủ đều có thể đều có thể duy trì hoạt động với số nhân viên ít hơn.

Phần lớn báo cáo đặc biệt này sẽ tập trung vào quá trình tái cơ cấu ấy.

Mục tiêu thứ hai của cải cách là điều chỉnh lại chi tiêu chính phủ (thứ không nhận được mấy đồng thuận chính trị vào thời điểm này), đặc biệt là điều chỉnh lại các khoản thanh toán chuyển nhượng (khoản mục tăng từ 8% GDP Mỹ năm 1970 lên 16% GDP năm 2009).

Vốn dành cho những dự án lãng phí phục vụ tầng lớp trung lưu nên được dành cho người nghèo.

Lịch sử không phải luôn ủng hộ những người bi quan. 50 năm trước có vẻ như các công ty sẽ cứ lớn lên mãi. Kể từ ấy công việc kinh doanh đã thay đổi về cơ bản.

Nhà nước có thể bắt kịp khu vực tư nhân bằng đúng những cách khu vực tư đã làm để chuyển biến chính mình, đặc biệt là tăng cường cạnh tranh và nghĩ lại xem cái gì thì nên làm còn cái gì nên thuê ngoài. Và trước đây nhà nước cũng từng thay đổi.

Ví dụ như vào thế kỷ 19, các nhà cải cách tự do giải tán các thành phố tham nhũng và mua lại các tòa thị chính, rồi xây dựng một nền dịch vụ công chuyên nghiệp. Chính phủ trở nên gọn nhẹ và hiệu quả hơn nhiều. Họ hoàn toàn có thể lặp lại điều đó một lần nữa.

Thứ hai, kể cả ông Summers đã đúng và nhà nước không thể thu hẹp, vẫn còn rất nhiều việc phải làm để nâng cao tính hiệu quả và tăng trách nhiệm của nhà nước.

Cần phải thay đổi

Trên bình diện cá nhân, nhà nước quan trọng vì nó tác động rất nhiều tới cuộc sống người dân.

Theo Geoff Mulgan trong cuốn “Quyền lực tốt và xấu”, chất lượng nhà nước bạn sống sẽ quyết định hạnh phúc của bạn nhiều hơn là tài nguyên thiên nhiên, văn hóa hay tôn giáo.

Trong khảo sát tìm hiểu về hạnh phúc con người, chính phủ tốt cũng quan trọng không kém gì giáo dục, thu nhập và sức khỏe (tất cả những thứ đó đều phụ thuộc vào chính phủ).

Chính phủ có thể tạo ra sự khác biệt to lớn với kinh doanh. Rõ ràng nhất là nếu nhà nước chiếm một nửa GDP thì cải thiện bất kỳ bộ phận nào cũng sẽ tạo ra môi trường tốt hơn cho tăng trưởng.

Dù cho chính phủ vẫn tiêu tốn như thế nhưng hoạt động hiệu quả hơn (lao động có giáo dục hơn, chăm sóc y tế tốt hơn, đường không có ổ gà, điều tiết đơn giản hơn), khu vực tư nhân sẽ hưởng lợ lớn.

Với xã hội, tranh luận về chủ đề nhà nước quan trọng vì chủ nghĩa tự do đang bị lên án. “Khi nhắc tới những thách thức đối với nền dân chủ phương Tây, người ta luôn nhắc tới minh bạch và trách nhiệm,” Tony Blair, TTg Anh trong 10 năm, đã nói.

“Thực tế, đó là thách thức về sự hiệu quả. Các chính trị gia của chúng ta nhìn chung không tham nhũng. Nhưng họ không làm được điều nhân dân muốn. Các nước mới nổi đang quyết định xem họ cần loại hình chính phủ gì. Họ nhìn vào chúng ta và thấy một hệ thống quá tốn kém và chưa làm đươc điều cần làm.”

Một chính trị gia nổi tiếng khác còn đi xa hơn, khi xem chính phủ là một vấn nạn ngày càng lớn đối với xã hội phương Tây. “Nếu tiếp tục như hiện nay, rút cục các cử tri của chúng ta sẽ bỏ phiếu cho “bất kỳ cái gì có thể khiến tàu chạy đúng giờ”.”

Hàng loạt cuốn sách gần đây đã ngợi ca đường lối của Trung Quốc. Báo cáo đặc biệt này cũng xét tới mô hình ấy, nhưng sẽ tập trung nhiều hơn vào các nước giàu, nơi phần lớn mọi vấn đề và giải pháp đã được phát hiện.

Và không nơi nào phản ánh những vấn đề của khu vực công tốt hơn bang California, Hoa Kỳ.