Những nghệ nhân cuối cùng tại "thủ phủ" đèn Trung thu lớn nhất miền Bắc: "Nhà ba đời làm đèn ông sao khổng lồ"

Làng Báo Đáp (xã Hồng Quang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định) nổi tiếng khắp đất nước với nghề sản xuất đồ chơi Trung thu truyền thống. Ngay từ những năm 60 của thế kỷ trước, nghề làm đèn ông sao đã trở thành nghề đem lại nguồn thu nhập chính cho người dân nơi đây.

Ở thời điểm đó, hợp tác xã đứng ra quản lý, tổ chức các xã viên sản xuất và giới thiệu sản phẩm. Đến năm 1973 - 1974, tuy không còn ai quản lý, nhưng người dân vẫn miệt mài giữ nghề rồi đưa thôn Báo Đáp trở thành "thủ phủ" đèn ông sao lớn nhất miền Bắc. Hiện nay, cả làng vẫn có tới hàng chục hộ gia đình chuyên làm đèn ông sao.

Những chiếc đèn ông sao của làng Báo Đáp được chế tạo theo phương pháp thủ công. Để làm được một chiếc đèn ông sao, người làng phải chuẩn bị từ rất lâu. Muốn có một khung đèn chắc chắn lại nhẹ nhàng, ngay từ sau Tết, nhiều người dân bắt đầu mua tre nứa về ngâm, những thân đay (làm cán) phải được phơi qua "nhiều nắng" mới đạt đủ tiêu chuẩn...

Ngoài ra người làng Báo Đáp không có thói quen sử dụng keo dán công nghiệp để dán vỏ đèn, mà chỉ tin dùng theo phương pháp truyền thống. Theo các cụ trong làng, bột gạo được nấu theo những công thức riêng sau khi quét lên thân tre sẽ giúp chiếc đèn bền hơn và rất an toàn cho trẻ nhỏ...

Người dân làng nghề Báo Đáp đang tất bật sản xuất đèn ông sao.

Theo ghi nhận của chúng tôi, nửa tháng trước ngày Tết Trung thu, người dân trong làng Báo Đáp vẫn đang miệt mài sản xuất đèn ông sao. Năm nay, giá đèn ông sao tăng mạnh, vậy nên các hộ sản xuất đèn ông sao nhận được nhiều đơn hàng hơn hẳn so với các năm trước.

Ông Nguyễn Văn Trận (hộ dân trong làng nghề Báo Đáp) cho biết, để làm đèn ông sao, từ sau Tết Nguyên Đán, gia đình ông đã nhập nguyên liệu là cây nứa, luồng ở Thanh Hóa về. Sau đó, luồng được bổ, chia đoạn rồi ngâm dưới ao để đảm bảo độ dẻo khi uốn. Còn giấy để trang trí thì nhập từ Trung Quốc.

Ông Nguyễn Văn Trận.

Ông Trận phụ trách việc buộc đèn, còn vợ ông dán giấy bóng và trang trí.

Con trai ông nhận việc sơn và phơi cán đèn.

Theo ông Trận, việc làm đèn nhộn nhịp nhất từ tháng 5 đến tháng 8 âm lịch. "Từ đầu tháng 7 âm lịch tới nay nhà tôi luôn trong tình trạng "cháy hàng", không có đủ sản phẩm để bán. Hiện giờ nhà tôi không dám nhận đặt thêm khách mới", ông Trận nói.

Là người có kinh nghiệm làm đèn ông sao từ khi còn nhỏ, ông Trận cho hay, trước đây, cứ độ tháng 7 âm lịch trở đi đến Tết Trung thu, làng Báo Đáp luôn sáng rực đèn ông sao. "Tôi làm công việc này từ bé. Hơn 50 năm làm đèn ông sao nên với tôi công việc này rất đơn giản. Mỗi ngày tôi có thể làm được hơn 100 chiếc đèn ông sao loại nhỏ, được bán với giá 8.000 đồng/chiếc", ông Trận nói.

Không chỉ nhà ông Trận, nhiều gia đình cũng đang tất bật sản xuất để kịp đơn hàng

Người dân sử dụng giường ngủ là nơi đựng thành phẩm đèn ông sao vào ban ngày

Cũng như nhà ông Trận, gia đình nhà ông Nguyễn Văn Chủng những ngày này đang tất bật làm đèn ông sao để trả hàng đặt trước. Ông Chủng cho rằng, nghề làm đèn ông sao phải qua rất nhiều khâu và đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn thận từng chút một.

"Thời gian gần đây, đồ chơi trung thu đã có rất nhiều mặt hàng cạnh tranh, tuy nhiên, đèn ông sao là một thứ không thể thiếu vào ngày này. Đây cũng là nghề truyền thống của làng nên tôi muốn duy trì, phát triển.

Làm nghề này cũng không đòi hỏi phải có sức khỏe, từ trẻ nhỏ đến người già đều làm được. Tuy nhiên người làm nghề phải chịu khó ngồi lâu với làm được", ông Chủng nói thêm.

Gia đình ông Chủng phải huy động nhiều nhân lực làm việc trong thời gian này

Đèn ông sao được chia làm 3 loại, loại lớn có đường kính 50cm, loại vừa 40cm và loại nhỏ 30cm. Đây là những loại đèn được đa số người dân trong làng sản xuất. Trước đây, nhiều hộ dân còn hay làm đèn ông sao khổng lồ để buôn bán, tuy nhiên, gần đây, chỉ còn 1 vài người sản xuất vì kén người mua, lợi nhuận không cao.

Trong vai người đi mua hàng, chúng tôi được giới thiệu đến 2 hộ dân sản xuất đèn ông sao khổng lồ tại làng. Tuy nhiên, một hộ dân đã dừng sản xuất, chỉ còn duy nhất ông Nguyễn Văn Đình đang miệt mài làm đèn.

Trong căn nhà cao tầng khang trang, có nhiều máy móc hiện đại, ông Đình vẫn một mình tỉ mẩn dán những chiếc đèn khổng lồ trên tầng 2. Ông Đình cho biết, gia đình đông người nhưng do con cái không theo nghề nên giờ đây chỉ có một mình ông sản xuất những chiếc đèn này.

Ông Đình bên cạnh những chiếc đèn ông sao khổng lồ

"Nhà tôi 3 đời làm đèn ông sao khổng lồ, tuy nhiên, sức khỏe cũng có giới hạn nên không làm được nhiều như trước. Nhìn chiếc đèn đơn giản thế nhưng để ra một sản phẩm cũng mất hơn chục công đoạn từ khâu lựa luồng đến chọn giấy... Giờ lớp trẻ chạy theo xu hướng hiện đại, làm máy móc nhiều nên ít theo nghề thủ công của các cụ để lại...", ông Đình nói.

Theo ông Đình, đèn ông sao trong Tết Trung thu là một nét văn hóa của người Việt. Tại các trại thu tổ chức cho thiếu nhi không thể thiếu loại đèn này.

Giá bán mỗi chiếc đèn to khoảng 40.000 đồng

"Nghề làm đèn lồng có thể mai một chứ vẫn lưu truyền vì đây là một nét văn hoá. Sau một thời gian chạy theo các sản phẩm đồ chơi của Trung Quốc, giờ đây người tiêu dùng đã quay lại với đèn ông sao. Bởi đèn ông sao trong Tết Trung thu gắn liền với phong tục, tập quán và nét văn hóa người Việt...", ông Đình nói thêm.

Trung bình 1 ngày ông Đình làm được khoảng 10-15 chiếc loại to, loại nhỏ thì một người có thể làm được 100 - 120 chiếc/ngày. Giá bán mỗi chiếc đèn to khoảng 40.000 đồng, được lái buôn mua lên Hà Nội để bán.

Ông Đình lo lắng nghề của mình sẽ bị mai một trong tương lai

"Làm những chiếc đèn tỉ mỉ, không có công mấy nên thanh niên bây giờ họ không làm. Vì vậy tôi khá lo lắng về tương lai nghề làm đèn ông sao khổng lồ sẽ bị mai một", ông Đình bày tỏ.