Làm thế nào để biết trước tương lai?

Những dự báo không chính xác là điều không xa lạ, nhưng một nghiên cứu mới đây đã đưa ra kết luận có thể khiến nhiều người ngạc nhiên: tương lai là có thể dự đoán được và có một số người biết làm thế nào để làm việc này.

Irving Fisher từng là nhà kinh tế học nổi tiếng nhất thế giới. Thậm chí một số người cho rằng ông là nhà kinh tế học vĩ đại nhất mọi thời đại. Tuy nhiên, rất nhiều người nhớ về ông chỉ với một điều duy nhất: ông dự báo chính xác về sự kiện phố Wall sụp đổ năm 1929 từ 2 tuần trước đó.

Trong những năm 1920, Fisher có thêm hai “đối thủ”. Một là John Maynard Keynes  - nhà kinh tế học người Anh tương đương với Fisher nếu xét ở vị trí là người chuyên đưa ra các lý thuyết kinh tế học và tư vấn chính sách. Người còn lại là nhà kinh tế học người Mỹ Roger Babson -  một doanh nhân không chuyên về nghiên cứu lý thuyết nhưng đã “bán” các dự báo kinh tế sau khi chứng kiến cuộc khủng hoảng ngân hàng năm 1907. Chính Babson và Fisher đã đặt nền móng cho ngành dự đoán dự báo.

Keynes và Babson đã làm tốt hơn nhiều so với Fisher. Babson đưa ra tiên đoán chính xác về khủng hoảng và kiếm bộn tiền. Số tiền ông kiếm được đủ để tài trợ cho Babson College – trường cao đẳng uy tín hàng đầu tại Mỹ. Keynes dù mất khá nhiều tiền vì khủng hoảng nhưng sau đó đã trở nên giàu có. Fisher qua đời trong nghèo đói và tài sản của ông bị hủy hoại bởi những dự đoán sai lầm. 

Nếu Fisher và Babson có thể chứng kiến sự phát triển của ngành dự báo ngày nay, có lẽ họ sẽ rất ngạc nhiên về quy mô và sự linh hoạt của ngành này. Trong cuốn sách The Fortune Sellers, từ năm 1998, chuyên gia tư vấn William Sherden đã nhận định rằng đây là ngành có quy mô lên đến 200 tỷ USD (quy đổi ra giá trị ngày nay là 300 tỷ USD). 

Không thể phủ nhận thực tế giờ đây các dự báo đã trở nên phổ biến trong đời sống thường ngày. Các chuyên gia phân tích dữ liệu dự đoán nhu cầu về sản phẩm mới hay hiệu ứng của một đợt giảm giá. Các chuyên gia nowcasting (thuật ngữ chỉ quá trình ước lượng giá trị của một biến số nào đó ở thời điểm hiện tại, ví dụ biến đổi một chuỗi số liệu quí thành tháng) sẽ nhìn vào Twitter hay Google để theo dõi một hiện tượng nào đó theo thời gian thực. Các tổ chức tình báo cũng thường xuyên đưa ra những kịch bản về các cuộc khủng hoảng địa chính trị. Các ngân hàng, bộ trưởng tài chính và định chế tài chính quốc tế sử dụng hàng chục, thậm chí hàng trăm biến số để dự báo về tương lai của nền kinh tế.

Ngành dự báo đã đạt được đột phá thật sự trong một số lĩnh vực, đặc biệt ở những ngành có nhiều số liệu như dự báo thời tiết, bán lẻ trực tuyến và quản lý chuỗi cung ứng. Trong khi đó, tiến bộ trong  việc dự báo các yếu tố địa chính trị hay kinh tế vĩ mô là chưa rõ ràng. 

Tại sao dự báo lại là một công việc khó nhằn và liệu có thể hy vọng ngành này sẽ cải thiện hay không? Và, tại sao Babson và Keynes trở nên giàu có trong khi Fisher sống trong cảnh bần hàn? 

Năm 1987, nhà tâm lý học trẻ tuổi người Canada Philip Tetlock đã đặt một “quả bom hẹn giờ” vào ngành dự báo khi cố gắng đi tìm câu trả lời cho những câu hỏi trên. Ông bắt đầu thu thập các dự đoán từ gần 300 chuyên gia và cuối cùng con số lên đến 27.500. Lĩnh vực mà Tetlock tập trung vào là chính trị và khủng hoảng địa chính trị, xen lẫn là những câu hỏi về các lĩnh vực khác có liên quan như kinh tế. Ông cần mẫn tìm hiểu cặn kẽ từng lời tiên đoán và hiểu rõ dự đoán ấy sai hay đúng ở chỗ nào. 

Năm 2005, ông đúc kết những kết luận của mình sau 18 năm nghiên cứu trong cuốn sách Expert Political Judgment. Tetlock nhận ra rằng các chuyên gia đều là những nhà dự báo tồi. Lời dự báo không thể trở thành hiện thực và các chuyên gia cũng không hề có ý tưởng nào về việc họ nên tự tin ở mức độ nào khi đưa ra dự đoán ở các hoàn cảnh khác nhau. Đưa ra dự báo về lãnh thổ Cananda sẽ dễ dàng hơn rất nhiều so với về Syria, nhưng trong hầu hết các trường hợp, các chuyên gia không thể phân biệt được Canada và Syria. 

Nghiên cứu của Tetlock cũng cho thấy những chuyên gia nổi tiếng nhất lại dự đoán tệ hơn những nhân vật không xuất hiện trên truyền thông. Tệ hơn nữa, các chuyên gia không thể nhìn thấy tương lai, cho dù họ họ là nhà tư tưởng, giáo sư hay chỉ là học viên. 

Hầu hết mọi người sẽ kết luận đơn giản rằng thế giới này quá phức tạp để dự báo hoặc các chuyên gia không đủ xuất sắc để dự báo chính xác. Tuy nhiên, Tetlock không tin là như vậy. Ông cho rằng sẽ có một cách tiếp cận mang lại những dự báo chính xác.