TS. Vũ Thành Tự Anh: “Nói sống chung với virus mà vẫn áp dụng chính sách cũ thì loay hoay không bước vào giai đoạn bình thường mới được”

TS. Vũ Thành Tự Anh

Giảng viên kinh tế học Giám đốc Nghiên cứu, Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright và Nhà nghiên cứu của Chương trình Châu Á Trung tâm Ash, Trường Harvard Kennedy

10 bài viết

• NHNN phải đảm bảo kiểm soát tín dụng phân bổ tín dụng cho dòng vốn đi đúng hướng vào sản xuất kinh doanh, tạo ra giá trị gia tăng chứ không phải đầu cơ.
  Tại: Tăng tín dụng lên 21%, cần kiểm soát chặt phân bổ nguồn vốn
• Cơ chế tỷ giá mới có thực sự “mới”?
  Tại: Cơ chế tỷ giá mới có thực sự “mới”?

Nhận định vừa được TS. Vũ Thành Tự Anh, Giám đốc Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright đề cập chủ đề những vấn đề TP cần lưu ý trong tiến trình bình thường hóa vào những ngày sắp tới trên Truyền hình Pháp luật TP.

CHUYỂN MỤC TIÊU TỪ "ZERO COVID" SANG SỐNG CHUNG VỚI VIRUS

Nhấn mạnh vấn đề then chốt trong chính sách chống dịch của TP, TS. Vũ Thành Tự Anh cho rằng, không chỉ riêng TP mà cả Việt Nam phải thay đổi trong xây dựng và thực thi chiến lược chống dịch trong giai đoạn tới. Lý do là tình hình dịch đã thay đổi nhiều nhưng chính sách hiện tại của chúng ta chưa bắt kịp. Các Chỉ thị 15, 16 và nhiều văn bản hành chính khác đều ra đời trước đây khi chưa có biến chủng Delta, khi Việt Nam theo đuổi mục tiêu “zero covid”. Đến nay, nhiều văn bản vẫn thể hiện mục tiêu này dù rằng chúng ta đã thừa nhận điều đó là không thể.

Lãnh đạo Nhà nước và TP đã chuyển mục tiêu từ “zero covid” sang sống chung với virus. Điều này rất quan trọng. Nhưng định hướng và nhận thức mới phải được hiện thức hóa trong hoạch định và thực thi chiến lược mới. Chứ nói sống chung với virus mà vẫn áp dụng chính sách cũ thì loay hoay không bước vào giai đoạn bình thường mới được.

Về bình thường hóa cuộc sống, theo chuyên gia Fulbright, thứ nhất sống chung với tồn tại của virus khác sống chung với dịch. Với SARS-CoV-2 chúng ta chấp nhận một lượng người bị nhiễm nhất định, chứ không để nó lây thành đại dịch như đại hồng thủy cuốn trôi nhiều sinh mạng. Sống chung với SARS-CoV-2 nhưng phải kiểm soát được nó.

Thứ hai như đã nói chúng ta không thể đạt mục tiêu “zero covid” với biến chủng Delta có mức lây nhiễm nhanh vì vượt quá tầm với. Những nước có độ phủ vaccine cao như Anh, Singapore, Israel thì đến bây giờ họ cũng không đạt được miễn dịch cộng đồng hoặc “zero covid”.

Thứ ba, tình hình vaccine của thế giới vẫn tiếp tục khan hiếm. Thậm chí khi các nước phát triển dôi dư hơn 1 tỷ liều vắc xin trong năm nay thì việc chia sẻ cho các nước khó khăn hơn vẫn gian nan vì nhiều rào cản thủ tục, hậu cần, kỹ thuật. Vì vậy Việt Nam vẫn chưa có nhiều vaccine được. Báo chí thỉnh thoảng đề cập Việt Nam chuẩn bị nhập về hàng chục triệu liều nhưng thực tế chẳng có gì chắc chắn và chúng ta vẫn thiếu vaccine nghiêm trọng.

Thứ tư, TP.HCM và các tỉnh phía Nam không thể giãn cách xã hội trên diện rộng một cách lâu dài, sức chịu đựng của người dân, doanh nghiệp có hạn, nguồn lực của Trung ương và TP cũng có hạn và cả hai đang bắt đầu kiệt sức. Quan trọng việc kéo dài giãn cách xã hội trong diện rộng đã không còn phù hợp với bối cảnh mới nữa. Chúng ta phải học cách thích nghi để sống chung với virus.

Thứ năm, dịch bệnh ở miền Nam còn phức tạp, mang lại nhiều rủi ro cho TP. Vì vậy tất cả chính sách của TP phải có tính liên vùng, liên thông với các tỉnh khác. TP không chỉ chống dịch một mình và phải đối thoại với vai trò trung tâm cả vùng.

Trong bối cảnh đó thì TP có gì trong tay? Chúng ta có ba thuận lợi. Tỷ lệ tiêm vaccine của TP đã đạt mức đáng kể. Về doanh nghiệp, nhiều đơn vị đã có phương án thích nghi với dịch. Người dân đã điều chỉnh hành vi để thích ứng với trạng thái bình thường mới.

TP phải hướng tới trạng thái cân bằng. Nhiều người nhắc tới 2 trạng thái cân bằng trong ứng phó với dịch COVID-19 . Một là trạng thái “zero covid” như kiểu Trung Quốc, Hong Kong, Đài Loan, Newzealand, hai là trạng thái miễn dịch cộng đồng như Thụy Điển, Anh.

Với Việt Nam, cả hai trạng thái cân bằng này đều không khả dĩ. Vì vậy cần nhắm tới điểm cân bằng thứ ba là sống chung với virus nhưng không để đại dịch nghiêm trọng. Phải đảm bảo đỉnh dịch luôn nằm dưới khả năng hệ thống y tế có thể giải quyết được. Đó là trạng thái cân bằng mới, bình thường hóa tồn tại trong điều kiện dịch bệnh.

Để đạt trạng thái này, TP nên triển khai với 3 nhóm ưu tiên chính sách. Hai nhóm đầu là đảm bảo sinh mạng, sinh kế của người dân. Điều này lâu nay nhắc nhiều. Nhóm thứ 3 tôi cho rằng rất quan trọng nhưng trước giờ chưa nhấn mạnh là tìm cách thích nghi để tiến hóa cho phù hợp môi trường dịch bệnh và kinh tế đã khác trước. Bài học lớn nhất của loài người là tiến hóa. Khi chúng ta nhìn thấy bối cảnh của dịch bệnh thay đổi thì chúng ta phải tiến hóa, thích nghi.

Để chuyển hóa các ưu tiên chính sách này vào thực tế thì TP phải xem xét phương châm, nguyên tắc cụ thể trong bối cảnh dịch hiện nay. Thứ nhất, chúng ta phải mở cửa dần dần theo từng cấp độ, mỗi cấp độ tương ứng với từng mức độ rủi ro, vì bài toán dịch bệnh nếu nhìn từ góc độ chính sách chính là bài toán quản lý và kiểm soát rủi ro.

Như vậy có thể thí điểm mở cửa dần ở các quận, huyện đã kiểm soát được dịch, tiến độ tiêm vaccine tốt, có thể ứng phó hiệu quả nếu dịch tái bùng phát. Tương tự, với chính sách với các ngành kinh tế TP cũng cân nhắc các yêu tố tầm quan trọng, mức độ rủi ro nội tại của mỗi ngành, phân ngành khi mở cửa.

Bên cạnh đó, mỗi chính sách đưa ra cần tầm nhìn bền vững, dài hạn vì với SARS-CoV-2 bài toán kiểm soát dịch bệnh là lâu dài. Ở mỗi cấp độ sẽ có tiêu chí rõ ràng về tiêm chủng, năng lực điều trị của hệ thống y tế, tổ chức sản xuất đảm bảo an sinh xã hội. VD nếu chưa có vaccine, điều trị chưa tốt thì bắt buộc có giãn cách nghiêm để virus không lây lan thành đại dịch vượt tầm kiểm soát.

CHÍNH SÁCH CHỐNG DỊCH CẦN ĐƯỢC DẪN DẮT BỞI DỮ LIỆU CHỨ KHÔNG PHẢI MỐC THỜI GIAN

Chúng ta muốn đưa ra bất kỳ quyết định về giãn cách dù nới lỏng hay siết chặt thì dựa vào dữ liệu cụ thể, rõ ràng. Khi có quyết định thì nên có dự lệnh trước như 1 tuần để người dân, doanh nghiệp có thời gian chuẩn bị, thích nghi.

Để xây dựng kịch bản cụ thể sống chung với SARS-CoV-2, TS. Vũ Thành Tự Anh cho rằng phải đánh giá chính xác nhất có thể tình hình dịch. Nhưng tới nay, rất tiếc bức tranh tình hình dịch của TP chưa thực sự đầy đủ. Phải nhấn mạnh rằng, muốn điều chỉnh nới lỏng giãn cách xã hội thì trong tay TP phải có dữ liệu, các mô hình thống kê dịch tễ một cách khoa học.

Ví dụ trước đây chúng ta thường nói giãn cách 2 tuần thì kiểm soát được dịch hay chọn thời gian nào đó để tuyên bố nới lỏng giãn cách. Thực tế, chúng ta đã lỗi hẹn một số lần khiến người dân hụt hẫng, thất vọng. Chính sách chống dịch cần được dẫn dắt bởi dữ liệu chứ không phải mốc thời gian. Nếu chúng ta không có dữ liệu về dịch bệnh, không có mô hình thì làm sao biết thời một thời điểm nào đó cần phải làm gì, có thể đạt được gì. Vì vậy TP cần củng cố, cập nhật liên tục hệ thống 3 nhóm dữ liệu.

Thứ nhất, TP phải có dữ liệu y tế dịch tễ liên quan tới lây nhiễm dịch bệnh trong cộng đồng như tỷ lệ bệnh nặng, tử vong, tỷ lệ dương tính trong tổng ca xét nghiệm.

Thứ hai là dữ liệu về năng lực y tế, đặc biệt là dữ liệu tiêm chủng phải được cập nhật chính xác, hiệu quả. Ở nhóm này, dữ liệu nhóm 50 tuổi trở lên, người có bệnh lý nền, phụ nữ có thai là quan trọng do dễ bị tổn thương nếu nhiễm bệnh. Năng lực y tế còn là tỷ lệ sử dụng giường bệnh, năng lực cấp cứu, chữa trị bệnh nhân trở nặng, truy vết xét nghiệm ca mới.

Thứ ba là dữ liệu tầm quan trọng, rủi ro từng ngành, phân ngành kinh tế của TP. Nhóm này cho thấy đâu là nhóm ngành huyết mạch cần ưu tiên bảo vệ. Với đặc thù TP có thể thấy gồm cung cấp dịch vụ thiết yếu, cung ứng thực phẩm, nhu yếu phẩm, y tế, dịch vụ tài chính ngân hàng, logistics, công nghiệp chế tạo chế biến.

Với các nhóm dữ liệu đầu vào như vậy, TS. Vũ Thành Tự Anh đề cập cách xây dựng kịch bản về kiểm soát dịch bệnh và giãn cách xã hội khi bình thường hóa đời sống trong điều kiện mới.

Theo đó, TP có thể lên 2 ma trận quan trọng để lên phương án hành động tương ứng. Thứ nhất, là ma trận dịch bệnh và mức độ phủ vaccine. Giả sử mức độ dịch được phân làm 3 cấp độ thấp, trung bình và cao, tương tự vaccine cũng phân 3 cấp độ. Theo đó, tính toán đánh giá được mức độ dịch và vaccine đang ở mức nào để có mức giãn cách xã hội tương ứng.

Ví dụ khi dịch còn nghiêm trọng, độ phủ vaccine còn hạn chế thì giãn cách vẫn phải nghiêm ngặt là mức 4 - màu đỏ. Còn khi vaccine đã phủ rộng, đặc biệt cho đối tượng nhiều tuổi, có bệnh nền, đồng thời dịch được kiểm soát hoàn toàn thì chúng ta chuyển sang trạng thái bình thường hóa, mức 1 - màu canh. Giữa đỏ và xanh có chuyển biến cam, vàng cho thấy mức độ giãn cách xã hội được điều chỉnh vào từng giai đoạn cụ thể.

Với ma trận này chúng ta có một số kịch bản kiểm soát mức độ dịch bệnh. Một là lấy vaccine làm chủ đạo để giảm mức độ dịch, hai là lấy vaccine để mở đường có sự phối hợp tiếp bước của công tác điều trị, ba là lấy công tác điều trị làm chủ đạo, cuối cùng là song song đẩy mạnh điều trị và tiêm chủng.

Sau khi có ma trận thứ nhất, TP muốn đưa ra quyết định về giãn cách xã hội thì phải nhìn vào 5 cơ sở. Thứ nhất, đánh giá tiến độ tiêm vaccine, nhất là nhóm trên 50 tuổi. Thứ hai, phải có bằng chứng cho thấy vaccine có hiệu quả bao gồm ngừa lây nhiễm, trở nặng, tử vong. Thứ ba, mức độ lây nhiễm không làm cho hệ thống y tế quá tải đến mức không thể trụ được bền vững. Thứ tư, cần có đánh giá của Bộ Y tế về mức độ rủi ro dịch bệnh nếu xảy ra trường hợp có biến chủng mới của SARS-CoV-2. Thứ năm, là khả năng cung ứng của gói an sinh xã hội cho các nhóm yếu thế.

Ma trận thứ hai là phối hợp giữa mức độ giãn cách xã hội, kết quả phân tích từ ma trận thứ nhất với mức độ ưu tiên, tầm quan trọng của ngành, phân ngành kinh tế của TP ở mỗi trạng thái giãn cách xã hội khác nhau xanh, vàng, cam, đỏ thì chúng ta có phương án mở phù hợp với từng ngành, phân ngành kinh tế. Các ngành quan trọng cao là thiết yếu điện nước, viễn thông, lương thực thực phẩm, y tế…; các ngành ưu tiên thấp là vũ trường, quán bar, karaoke... Nếu cấp độ giãn cách đang nghiêm ngặt báo động đỏ thì ngoại trừ các ngành rất quan trọng các ngành còn lại phải đóng cửa. Trái lại thì các ngành khác được hoạt động trở lại.

Như vậy có thể hình dung lãnh đạo TP sẽ có thể điều khiển một bảng dữ liệu về tình hình dịch, mức độ tiêm vaccine ở từng địa bàn cụ thể từ đó có quyết sách phù hợp.

Chuyên gia Fulbright cho rằng, việc lên quyết sách cụ thể có ý nghĩa với người dân và doanh nghiệp. Ý nghĩa đầu tiên không chỉ chính quyền mà toàn xã hội có thông tin có hệ thống, công khai, có thể đo lường để nhận định tình hình dịch bệnh một cách duy lý chứ không cảm tính.

Thứ hai khi có chỉ dẫn dữ liệu về mức độ giãn cách mở cửa thì người dân, doanh nghiệp sẽ tạo được kỳ vọng hợp lý để điều chỉnh hành vi hoạt động sản xuất kinh doanh chủ động hơn. Tất nhiên dù ở cấp độ cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp đoàn thể thì mỗi cá nhân, doanh nghiệp có nguồn lực, năng lực tổ chức, vận hành kỷ luận khác nhau. Vì vậy cần nhìn vào đánh giá rủi ro chung của TP, với từng địa bàn cụ thể để có thể sắp xếp phương án phù hợp nhất.

Ở cấp ngành, phân ngành với cùng một tình trạng rủi ro có doanh nghiệp mở cửa nhanh chóng, có doanh nghiệp phải từng bước chứ không mở hoàn toàn ngay lập tức được. Tương tự việc đi lại sinh hoạt của mỗi cá nhân người dân cũng phải được thu xếp đánh giá chung về rủi ro dịch bênh từ TP. Qua đó tâm thế thay đổi, sự chuẩn bị của doanh nghiệp hay thói quen ý thức của người dân khi quay lại bình thường hóa trong điều kiện bình thường mới là rất quan trọng.

TRIỂN KHAI “THẺ XANH VACCINE”, NẾU NỀN TẢNG CÔNG NGHỆ KHÔNG THEO KỊP THÌ LẠI TẠO RA NÚT THẮT

Để thực hiện các phương án kế hoạch như trên hiệu quả thì TP cần lưu ý một số vấn đề. Nhiều khi chúng ta nói đến chính sách mà quên nói đến thực thi. Chính sách đúng chưa đủ, thực thi hiệu quả mới được. Thực tế TP có những chính sách đúng như khi thực thi lại để trục trặc đáng tiếc.

TP cần đảm bảo những điều kiện gì? Thứ nhất là năng lực hệ thống y tế, đặc biệt là tiêm chủng vaccine và điều trị. Về vaccine tập trung ưu tiên cho người 50 tuổi trở lên, người có bênh nền. Nếu tỷ lệ tiêm chủng nhóm này thấp thì cho dù tỷ lệ chung nhóm trên 18 tuổi cao thì cũng không thành công.

Về điều trị, cần đảm bảo tinh thần, sức khỏe đội ngũ y bác sĩ. Hiện tôi thấy họ đã rất mệt mỏi. Bằng mọi giá, thông qua quy chế chính sách đãi ngộ tốt nhất có thể, bảo vệ tuyến đầu chống dịch. Việc này thất bại thì chống dịch cũng thất bại.

Bên cạnh đó muốn sống với virus thì phải chủ động nâng cấp cơ sở vật chất, nâng lực y tế, phác đồ điều trị, y tế cơ sở. TP muốn xây dựng kịch bản dịch kết hợp dữ liệu tiêm chủng để tính toán phương án các cấp độ giãn cách thì phải thực hiện nhiều nhiệm vụ. Ngành y tế TP phải xây dựng được chỉ tiêu cách đo lường ngưỡng đánh giá mức độ nghiêm trọng của dịch. Từ đó cập nhật đầy đủ chính xác vào hệ thống dữ liệu y tế kết hợp dữ liệu vaccine.

TP cần xây dựng bảng dữ liệu cho toàn TP và các quận huyện với 20 tọa độ là mức độ dịch bệnh và độ phủ vaccine. Song song để xác định độ mở của các ngành kinh tế căn cứ mức độ giãn cách xã hội và tầm quan trọng của từng ngành, các Sở Kế hoạch đầu tư, Sở Công thương, Sở Tài chính và các sở ngành khác phải cùng vào cuộc.

Chúng ta cũng cần bảng dữ liệu cho toàn TP và quận huyện với 20 tọa đọ là mức độ giãn cách xã hội và ngành, phân ngành kinh tế.

Một vấn đề quan trọng là đảm bảo an sinh. Khi vận hành chính sách quản lý rủi ro, sẽ có những trường hợp người dân, doanh nghiệp chịu tổn thương. TP đã trải qua nhiều tháng giãn cách, việc xác định kịp thời các đối tượng cần được hỗ trợ là rất quan trọng, hỗ trợ kịp thời thì đời sống người dân, nền kinh tế ít tổn thương, người dân ủng hộ triển khai các chính sách chống dịch hiệu quả hơn.

Muốn vậy TP phải có cơ chế kêu gọi phù hợp khu vực xã hội tư nhân tham gia phòng chống dịch, hệ thống y tế tư nhân là rất quan trọng nhưng đang vướng cơ chế về tài chính. Trong phòng chống dịch, an sinh là quan trọng, phải có các tổ chức thiện nguyện, tổ chức xã hội vươn tới những khu vực, những nhóm người dân mà nhà nước chưa tiếp cận được.

Cuối cùng, phải xây dựng nền tảng công nghệ thông tin có tính tích hợp, liên thông, chia sẻ để giúp phòng chống dịch, tổ chức hoạt động kinh tế xã hội hiệu quả. Tất cả hoạt động chống dịch nói trên nếu không áp dụng công nghệ thì hoặc là chậm hoặc thiếu chính xác, tốn nhân lực, thậm chí không triển khai được. Như việc triển khai “Thẻ xanh vaccine”, nếu nền tảng công nghệ không theo kịp thì lại tạo ra nút thắt.