Bí mật cuộc chính biến khiến Tổng thống Mugabe mất quyền lực

Ngày 15/11, xe thiết giáp và binh sĩ Zimbabwe chiếm lĩnh đài truyền hình nhà nước và các vị trí xung yếu ở thủ đô Harare của Zimbabwe. Quân đội Zimbabwe tuyên bố đã kiểm soát toàn bộ đất nước.

Khi ấy, Tổng thống Zimbabwe 93 tuổi vẫn tỉnh táo và giữ thái độ thách thức, không chịu từ chức trước sức ép của quân đội. Ông là lãnh đạo cao nhất duy nhất của Zimbabwe kể từ khi đất nước này giành độc lập vào thập niên 1980.

Tổng thống Zimbabwe Mugabe (trái) khi còn đương chức và phu nhân Grace. Ảnh: Reuters.

Trong một cuộc họp căng thẳng với các tướng lĩnh của quân đội vào ngày 6/11, vị nguyên thủ già nhất thế giới này hỏi ngược lại các viên sĩ quan. Hai nguồn tin cho biết, ông đã lệnh cho Tư lệnh quân đội Constantino Chiwenga như sau: “Hãy mang bản Hiến pháp lại đây và nói cho tôi nghe văn bản đó nói gì”.

Một viên trợ lý mang một bản Hiến pháp Zimbabwe đến. Theo văn bản này, Tổng thống Zimbabwe là Tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang nước này.

Tướng Chiwenga, mặc đồ rằn ri quân sự, lưỡng lự trước khi đáp lại rằng Zimbabwe đang đối mặt với khủng hoảng quốc gia đòi hỏi quân đội phải can thiệp.

Theo các nguồn tin của Reuters, ông Mugabe liền đốp lại rằng chính quân đội mới có vấn đề.

Cuộc họp này đánh dấu sự khởi đầu cho thế đối đầu đặc biệt trong 5 ngày giữa một bên là Mugabe cùng Hiến pháp Zimbabwe với một bên là quân đội, đảng cầm quyền Zanu-PF và người dân Zimbabwe.

Theo nhiều nguồn tin chính trị và quân sự, các viên tướng muốn Mugabe phải ra đi nhưng họ chỉ muốn thực thi một cuộc “đảo chính” hòa bình vì điều này sẽ không làm hoen ố chính quyền mới.

Vị Tổng thống cuối cùng chấp nhận thất bại sau khi Mugabe bị chính đảng Zanu-PF của ông ta cách chức, đồng thời đối mặt với nguy cơ mất thể diện khi bị luận tội trước quốc hội. Ông ký một bức thư ngắn với nội dung từ chức, gửi Chủ tịch Quốc hội Jacob Mudenda. Bức thư đã được đọc to cho các nghị sĩ Zimbabwe nghe vào ngày 21/11.

Đối với nhiều người, việc kết thúc “triều đại” Mugabe là điều không tưởng chỉ một tuần trước đó. Ông Mugabe đã cầm quyền vững chắc trong suốt 37 năm liền.

Cuộc đối đấu quyết liệt

Dựa trên một loạt báo cáo tình báo của Tổ chức Tình báo Trung ương (CIO) dưới trướng Tổng thống Mugabe, Reuters đưa tin vào hồi tháng 9 rằng quân đội đang hậu thuẫn cho ông Emmerson Mnangagwa, khi đó là Phó Tổng thống Zimbabwe, trở thành người kế vị ông Mugabe khi thời điểm đó đến.

Báo cáo trên nói rõ về cách thức ông Mnangagwa, một người bạn lâu năm và cựu lãnh đạo bộ máy an ninh của ông Mugabe, có thể đã hợp tác với các đối thủ chính trị của Mugabe nhằm phục hồi nền kinh tế Zimbabwe – điều gây xôn xao truyền thông và chính giới Zimbabwe.

Sự đối đầu gia tăng giữa Mnangagwa và Grace – người vợ 52 tuổi của ông Mugabe. Bà Grace hy vọng sẽ trở thành Tổng thống Zimbabwe. Bà ta nhận được sự hậu thuẫn từ phái G40 trong đảng Zanu-PF.

Hồi đầu tháng 10, Mnangagwa cho biết ông đã được đưa bằng máy bay sang một bệnh viện ở Nam Phi sau khi bị mưu sát bằng thuốc độc vào tháng 8.

Phản ứng của bà Grace khi đó là phủ nhận mình đứng đằng sau vụ việc. Bà tố cáo đối thủ của mình đang tìm kiếm sự ủng hộ. Bà coi thường Mnangagwa, coi ông này chẳng khác nào một nhân viên của chồng mình, theo một bài báo trên tờ Herald của nhà nước Zimbabwe.

Khi tình hình ngày càng xấu đi, Tổng thống Mugabe bắt đầu nghi ngờ lòng trung thành của Tư lệnh quân đội Chiwenga, một quân nhân có công lao trong cuộc chiến thập niên 1970 chống lại chế độ cai trị của người da trắng thiểu số.

Lực lượng tình báo của Mugabe, với mạng lưới rộng khắp trong các định chế và xã hội Zimbabwe, cảnh báo với ông này rằng quân đội không chấp nhận Grace làm Tổng thống.

Một báo cáo tình báo đề ngày 23/10 viết: “Mugabe rất lo lắng về một cuộc đảo chính. Các quan chức cấp cao của CIO nói công khai với Mugabe rằng quân đội sẽ không dễ dàng chấp nhận việc bổ nhiệm bà Grace. Ông được cảnh báo hãy sẵn sàng cho nguy cơ nội chiến”.

Reuters xem xét lại tài liệu này và hàng trăm báo cáo tình báo khác có từ năm 2009, trước thời điểm chính biến diễn ra. Các tài liệu đều xuất phát từ trong nội bộ CIO nhưng Reuters không thể xác định được các báo cáo đó là viết cho ai. Bản thân CIO cũng bị chia rẽ thành nhiều phái, gồm cả một số phái thân và phái chống Mugabe.

Chân dung thủ lĩnh Mnagagwa đối đầu với Tổng thống Mugabe

Theo một tài liệu đề ngày 30/10, hồi cuối tháng 10, Mugabe triệu Chiwenga tới một cuộc họp căng thẳng. Tài liệu nói rằng Mugabe đã làm găng với viên tư lệnh quân đội về mối quan hệ giữa viên tướng này và chính trị gia Mnangagwa và rằng Mugabe dọa viên tướng là nếu cứ tiếp tục chống Grace, ông ta sẽ phải trả giá bằng mạng sống của chính mình.

Báo cáo tình báo viết: “Mugabe cảnh báo Chiwenga rằng đã đến lúc ông nghe lời. Mugabe đề cập với Chiwenga rằng những kẻ nào chống lại vợ của Mugabe nhất định sẽ chết một cách đau đớn”.

Cũng trong cuộc họp đó, Mugabe ra lệnh cho Chiwenga trung thành với phu nhân Grace. Nhưng viên tướng đã khước từ. “Ông ấy vững vàng trong thái độ trung thành với Mnangagwa”.

Sau một cuộc họp căng thẳng khác với Mugabe vào ngày 5/11, tướng Chiwenga rời thủ đô Harare để đi thăm chính thức Trung Quốc. Chuyến thăm đã được sắp lịch từ trước. Trung Quốc là nhà đầu tư lớn và có ảnh hưởng ở Zimbabwe.

Một ngày sau đó, Mugabe cách chức Phó Tổng thống Mnangagwa và khai trừ ông này khỏi đảng Zanu-PF mà Mnangagwa đã phục vụ từ thời trai trẻ.

Đối với giới tướng lĩnh, động thái trên của Mugabe đã đi quá xa. Quân đội Zimbabwe lập tức kích hoạt cảnh báo “Mã Đỏ” – mức độ sẵn sàng chiến đấu cao nhất, theo một nguồn tin quân đội.

Âm mưu ám sát

Vào thời điểm Mnangagwa bị cách chức vào ngày 6/11, lực lượng cảnh vệ chuyên bảo vệ Mnangagwa và tư gia của ông bị rút đi, theo một bản thông cáo mà ông phát đi sau đó. Có người nói với Mnangagwa rằng tính mạng ông đang gặp nguy hiểm.

Trong thông cáo ngày 21/11, Mnangagwa nói: “Nhân viên an ninh, là chỗ thân tình với tôi, cảnh báo cho tôi rằng có kế hoạch khử tôi một khi tôi bị bắt và dẫn giải đến một đồn cảnh sát nào đó. Tôi rời đất nước ngay lập tức là vì lý do an ninh bản thân”.

Từ Harare, Mnangagwa cố gắng trốn qua biên giới đi sang nước láng giềng Mozambique, tại đây ông đáp máy bay sang Trung Quốc, theo một nguồn tin thân cận với ông này. Tại đó, ông gặp gỡ Chiwenga.

Reuters chưa xác minh được nguồn tin nói trên nhưng một báo cáo tình báo từ ngày 13/11 chỉ ra rằng Mugabe nghi ngờ một số viên tướng của mình đang chuẩn bị kế hoạch lật đổ ông từ Trung Quốc.

Báo cáo viết: “Một số viên tướng hiện đang ở Trung Quốc sẵn sàng thực hiện âm mưu lật đổ Mugabe cùng với Mnangagwa”. Không rõ đó là các tướng nào và việc họ đi Trung Quốc có hợp pháp hay không.

Mật vụ của Mugabe nghi ngờ các đồng minh cũ của ông đã quay lưng lại với vị Tổng thống cao tuổi. Một báo cáo đề ngày 30/10 cho biết, Bắc Kinh và Moscow đều ủng hộ việc thay đổi chế độ do mệt mỏi với tình trạng kinh tế Zimbabwe suy sụp dưới thời Mugabe.

Báo cáo có đoạn: “Hai nước thậm chí sẵn sàng bí mật cung cấp vũ khí cho Mnangagwa trong cuộc đối đầu với Mugabe”.

Tuy nhiên cả Bộ Quốc phòng và Bộ Ngoại giao Trung Quốc đều không hồi đáp trước yêu cầu bình luận về thông tin trên. Trước đó Bộ Ngoại giao Trung Quốc nói rằng chuyến đi của Chiwenga là “một cuộc trao đổi quân sự thông thường giữa Trung Quốc và Zimbabwe”.

Reuters cũng gửi thư đề nghị bình luận tới điện Kremlin, Bộ Quốc phòng và Bộ Ngoại giao Nga. Nhưng tất cả các cơ quan này đều không hồi âm Reuters.

Trung Quốc đã từ lâu quan tâm tới Zimbabwe. Họ ủng hộ các lực lượng Mugabe trong cuộc đấu tranh giành độc lập. Sau khi Zimbabwe độc lập, Trung Quốc phát triển các liên kết với nước này trong lĩnh vực khai thác mỏ, an ninh và xây dựng.

Nga cũng có quan hệ với Zimbabwe từ đầu thập niên 1980. Năm 2014, một doanh nghiệp Nga tham gia dự án chung khai thác platinum trị giá 3 tỷ USD ở Zimbabwe.

Trong chuyến thăm Trung Quốc, tướng Chiwenga gặp Bộ trưởng Quốc phòng Trung Quốc Thường Vạn Toàn ở Bắc Kinh vào ngày 10/11.

Các nguồn tin an ninh cho hay, nghe tin về các cuộc gặp ở Trung Quốc, Tổng thống Mugabe liền triệu tập quan chức cảnh sát Augustine Chihuri và Innocent Matibiri để chỉ thị họ bắt giữ tướng Chiwenga khi ông này trở về nước.

Hai quan chức này đã tổ chức một đội 100 cảnh sát và nhân viên tình báo. Nhưng kế hoạch này bị lộ và những người ủng hộ Chiwenga nhanh chóng tập hợp một đội gồm tới vài trăm lính đặc nhiệm và nhân viên tình báo quân sự để đối phó. Một số thành viên của đội này cải trang thành nhân viên bốc dỡ hành lý ở sân bay, giấu quân phục và vũ khí bên trong áo choàng.

Đội cảnh sát nhận thấy mình bị áp đảo về số lượng và vũ khí nên đã lặng lẽ rút lui, chấp nhận để Chiwenga hạ cánh mà không hề hấn gì. (Hết Kỳ 1)/.