Ký ức Sài Gòn qua khứu giác

Trí nhớ thị giác thì mạnh mẽ nhưng chóng tàn phai. Một hình bóng cũ, dù thân yêu cách mấy, vẫn luôn tàn phai theo năm tháng, nên người xưa mới cảm thán: "Đập cổ kính ra tìm thấy bóng".

Khứu giác là một huyền nhiệm khác. Bắt nguồn từ những tận cùng thần kinh I ở mũi, các sợi thần kinh khứu giác chui qua một mảnh xương có nhiều lỗ nhỏ như cái sàng (xương sàng) ở nền sọ, dẫn truyền những xung động khứu giác đến vỏ não, nơi tiếp nhận và xử lý những xung động đó.Khoa học di truyền về thần kinh xếp loại khứu giác là cảm giác cổ xưa, nguyên thủy nhất của con người. Nhưng không chỉ mục đích sinh tồn, một cách vô thức, khứu giác còn dẫn đến những cảm xúc cao cấp hơn. Một mùi hương cũ luôn gợi nhớ đến một hình bóng, kỷ niệm xa xưa nào đó. Tình nhân xa nhau lâu ngày nhiều khi quên cả bóng hình, nhưng thể hương -mùi hương, mùi tình nhân thì cứ lưu cữu trong trí não.

"Thia lia quen chậu, vợ chồng quen hơi"

Ký ức khứu giác thì mơ hồ, không vẽ, không minh họa và không tả được như với xúc giác, thị giác, thính giác. Nhưng vì là một bản năng cổ xưa tận trong tiềm thức, ký ức khứu giác thì dai dẳng, sâu đậm và mãnh liệt hơn chúng ta nghĩ.

Đó là điều tôi cảm nhận được khi bất ngời ngửi thấy mùi bắp rang bơ thơm lừng trong một buổi sáng co ro rảo bước trên đường phố Paris. Chỉ thoáng đó thôi, cả một vùng trời tuổi thơ trên đường phố Lê Lợi Sài Gòn vào thập niên 70 quay về, mồn một rõ như in. Đó là mùi gỗ thông của hộp bút chì màu Castell Faber mà mẹ mua cho ở nhà sách ông Khai Trí, hay mùi giấy mới của tờ báo Thiếu Nhi đóng bộ mà cha tôi đem về mỗi khi vào Sài Gòn chấm thi…

Ký ức tuổi thơ ngồn ngộn đó, không thể thiếu được mùi khói xe. Thời đó, xe chạy dầu, nên cái mùi khói xe thơm thơm đó là cái mùi bọn trẻ chúng tôi hít lấy hít để sau đuôi những chiếc xe lam hay xích lô máy. Nửa thế kỷ qua, mùi ấy không còn với các tiêu chuẩn khí thải EURO 3 hay 4. Vậy mà lâu lâu bất chợt ngửi lại cái mùi khói ấy là thấy cả đường phố Sài Gòn cũ hiện về trước mắt, như hôm qua thôi..

Ký ức khứu giác của tôi về một Sài Gòn xưa và nay là vậy: một phức hợp gồm nhiều mùi khác nhau, nhưng mỗi mùi lại tách bạch gợi nhớ về một kỷ niệm vui có, buồn có. Và ghép lại thành một bức tranh sống động như thật, cứ tưởng như hôm qua…

Cứ tưởng như hôm qua thôi, khi tôi là một chú bé 5 tuổi, đứng trước chiếc Vespa màu trắng của cha tôi, trên con đường đến trường đi dạy mỗi ngày. Chiếc Vespa ấy, vào thập niên 60, là một dấu hiệu nhận dạng (social stigma) của tầng lớp trí thức trung lưu miền Nam: giáo sư, ký giả, sinh viên y khoa, bác sĩ…. Nên trong những tấm ảnh cũ về bãi xe trước thương xá Eden trước Nhà hát Thành phố bây giờ, người ta chỉ thấy toàn Vespa, mà chủ nhân của nó đang ngồi thong thả trong cafe Givral hay Caravelle gần đó. Vespa đã là một hình ảnh không thể tách rời của sự lịch lãm, trang nhã.

Tôi vẫn nhớ như in mùi khói xe thơm thơm, pành pạch thoát ra thành nhiều vòng tròn từ ống bô chiếc Vespa của cha mình. Đó mới là ký ức mùi sâu đậm nhất của tôi về một tuổi thơ êm đềm, ngày ngày cùng với cha mình đi dạy học trên chiếc Vespa, dễ đã hơn 50 năm về trước.

Hình ảnh, thanh âm và mùi khói của chiếc Vespa đã đọng trong ký ức từ bao giờ, tôi cũng không biết! Chỉ giật mình khi ký ức về Sài Gòn, về tuổi thơ đã trôi qua của mình bỗng quay về trong phút chốc từ một chiếc Vespa cổ vụt qua, để lại một dây khói trắng mờ mờ sau nó.

Nửa thế kỷ sau, khi cúi xuống ngửi mùi tóc thơm thơm của con gái nhỏ đứng trước chiếc Vespa của mình, tôi cứ thầm hỏi: "Sau này khi khôn lớn, điều gì làm con gái ta nhớ lại hình ảnh "Cha, Con và Vespa" của ngày hôm nay?"

"Không ai có thể tắm hai lần trên một dòng sông" – Heraclite nói thế. Nhưng người ta có thể lái nhiều chiếc Vespa để thả mình trôi về ký ức của nhiều quãng đời, mà những "tưởng rằng đã quên"…