Xương rồng 'ác quỷ' - mối đe dọa mới của nông dân Kenya

Tại nhiều nơi trên thế giới, loài xương rồng opuntia thường được tận dụng để làm những hàng rào tự nhiên hoặc cây cảnh. Nguyên nhân là chúng sở hữu thân chia làm nhiều nhánh nhỏ và phát triển dưới hình dạng như quả lê. Đặc biệt hơn, loài xương rồng này trở nên rất bắt mắt khi những bông hoa đầy màu sắc của chúng đua nhau nở. Quả của loài xương rồng này cũng mang màu tím rất độc đáo.

Nhưng tại vùng thảo nguyên nằm về phía bắc của Kenya, nơi đất đai trở nên khô cằn vì hạn hán thường xuyên, xương rồng lại là cơn ác mộng đối với những chủ trang trại chăn nuôi gia súc và những người nông dân áp dụng phương pháp chăn thả tự do.

Những người nông dân thuộc hợp tác xã chăn nuôi gia súc Makurian, có trụ sở tại hạt Laikipia, nằm trên khu vực thung lũng Rift, cho biết những loài thực vật xâm lấn ngoại lai đã khiến cho đồng cỏ không thể phát triển được. Hệ quả là nguồn thức ăn cho các loài động vật nuôi bị giảm sút nghiêm trọng. Hơn thế, nếu như ăn phải những loài thực vật trên, gia súc còn có nguy cơ mắc bệnh.

"Cho dù những người nông dân đã rất nỗ lực trong cuộc chiến chống lại xương rồng opuntia, loài cây này vẫn đang 'phủ kín' hàng trăm hecta đất, biến khu vực này trở nên hoang tàn”, Jackson Mukurinu, một thành viên của hợp tác xã phàn nàn. Ông đã mất đi một lượng gia súc rất lớn, lên đến 800 con dê và 85 con bò, chỉ vì chúng ăn phải những cây xương rồng đó.

Với hy vọng giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực của xương rồng lên vùng đất khô cằn, vốn đã gặp nhiều khó khăn này, những người nông dân, các tổ chức từ thiện cũng như các nhà khoa học đang tích cực ngồi lại với nhau nhằm tìm ra giải pháp giải quyết triệt để vấn nạn này. Nhiều biện pháp đã được nêu ra, trong đó bao gồm phát triển những loài côn trùng ăn xương rồng và chế biến loài thực vật gây hại này thành nhiên liệu phục vụ cuộc sống.

Xương rồng opuntia đang xuất hiện ngày càng nhiều ở Kenya. Ảnh: Reuters.

Bất lực

Loài xương rồng opuntia được mang đến Kenya từ những năm 1900 bởi những người khai hoang, theo Protas Osinga, một quan chức nông nghiệp tại hạt Laikipia. Theo thời gian, thời tiết nóng bức cùng với sự gia tăng dân số đã biến loài thực vật này từ một loại cây trồng phổ biến thành một mối đe dọa vượt ngoài tầm kiểm soát.

Những đợt hạn hán kéo dài với lượng mưa thấp đã trở thành một điều gì đó khá “thân thuộc” ở Kenya, và xương rồng là loài thực vật duy nhất có thể phát triển được trong điều kiện môi trường khắc nghiệt như thế, ông nhấn mạnh.

Gia súc, chim, voi và khỉ đầu chó thường không có lựa chọn nào khác ngoài việc phải ăn những cây xương rồng đó. Những loài động vật trên chính là trung gian giúp phát tán hạt xương rồng đi xa khi chúng di chuyển quanh khu vực.

Trong khi đó, số lượng dân cư đang tăng nhanh của Kenya cũng khiến cho nhu cầu về sữa và thịt tăng cao. Đó là động lực thúc đẩy các chủ trang trại tiến hành tăng đàn. Và loài xương rồng lại có nhiều hơn những “trung gian” giúp phân tán hạt của chúng, Osinga cho biết.

Khả năng chịu đựng khô hạn tuyệt vời cũng như khả năng tái sinh thần kỳ với chỉ một nhánh rễ nhỏ, loài xương rồng opuntia đã phát triển như vũ bão và rất khó để con người có thể diệt tận gốc loài thực vật này, theo Lerina Legei, 80 tuổi, một trong những người cao tuổi nhất trong hợp tác xã.

Chăn nuôi gia súc là kế sinh nhai của chúng tôi, và xương rồng opuntia, hầu như không có đối thủ, đã xâm chiếm vùng đất này, “giết chết” các loài thực vật bản địa, khiến cho cỏ phục vụ mục đích chăn nuôi không thể mọc đươc”, theo Florence Kakwweri, một phụ nữ 42 tuổi cho biết.

Bà đã phải chuyển đến sinh sống ở một nơi khác sau khi cảm thấy bất lực với loài xương rồng này.

Osinga chia sẻ với tổ chức Thomson Reuters Foundation rằng khoảng 2/3 trong tổng số 6.400 hecta diện tích đất mà hợp tác xã đang quản lý đã bị “xâm chiếm” bởi loài xương rồng opuntia.

Mù lòa và bệnh tật

Những tác động tiêu cực đến từ xương rồng không chỉ dừng lại ở việc “giết chết” thảm thực vật, theo Richard Karmushu, chủ tịch của hợp tác xã Makurian.

Chúng còn làm gia tăng tình trạng xói lở đất khi các loài gia súc bắt buộc phải đi vòng tránh quanh các cây xương rồng, tạo nên các lối mòn trên mặt đất, ông giải thích. Khi mưa xuống, nước sẽ theo những đường mòn đó cuốn trôi đi lớp đất yếu, tạo ra những đường rãnh sâu hoắm, chằng chịt, đan xen nhau.

Khi người nông dân cố gắng loại bỏ loài cây này, sẽ có những hố sâu được hình thành và điều đó càng làm trầm trọng hơn tình trạng xói lở, Karmushu cho biết.

Những tác động của loài cây này lên đàn gia súc thậm chí còn nghiêm trọng đến nỗi mà hầu như tất cả những người chăn nuôi gia súc ở Kenya đều gọi loài cây này với cái tên đầy căm phẫn: “xương rồng ác quỷ”.

Thành viên của hợp tác xã Lakurian cho biết những động vật nuôi của họ thường bị mù vì mắt của chúng bị những chiếc gai vô cùng sắc nhọn của xương rồng đâm phải trong quá trình tìm kiếm thức ăn.

Khi những chiếc gai nhọn kia được loại bỏ, loài cây này hoàn toàn có thể trở thành một nguồn thực phẩm đầy dinh dưỡng cho cả con người cũng như các loài vật nuôi. Nhưng nếu để chúng lọt vào trong ổ bụng, những chiếc gai đó có thể gây ra hiện tượng sưng tấy và viêm nhiễm nghiêm trọng, thậm chí có thể dẫn đến tử vong, Osinga chia sẻ.

Các sản phẩm từ xương rồng

Nông dân Kenya loại bỏ một cụm xương rồng opuntia. Ảnh: Reuters.

Simon Mbuki, một điều phối viên dự án của tổ chức cứu trợ World Vision, cho biết để có thể giải quyết tận gốc vấn nạn này, chúng ta sẽ cần phải kết hợp nhiều phương pháp lại với nhau.

Tổ chức này đang trợ giúp các chủ trang trại tại 4 hạt thuộc Kenya tìm ra các ý tưởng nhằm kiểm soát sự phát triển của xương rồng. Ví dụ, World Vision sẽ cũng cấp cho các chủ trang trại tại đây những dụng cụ cần thiết mà các thành viên hợp tác xã Makurian đang dùng để nhổ loài cây này lên khỏi mặt đất một cách an toàn.

Dự án dự kiến kéo dài 4 năm của World Vision, được khởi động từ mùa hè năm 2018, đã giúp những người nông dân tại đây loại bỏ hoàn toàn xương rồng trên vùng đất rộng lớn có diện tích lên đến 70 hecta, Mbuki cho biết.

Vì việc nhổ xương rồng một cách thủ công có thể gây hại cho đất, các nhà khoa học cũng đang trong quá trình kiểm chứng một phương pháp sinh học, thân thiện hơn với môi trường hơn. Họ đang phát triển một giống côn trùng nhỏ có khả ăn các loại xương rồng.

Sau quá trình làm việc với cơ quan bảo vệ thực vật bang Kenya, các thành viên hợp tác xã OL Joji tại khu vực phía bắc quốc gia này đã ứng dụng thành công phương pháp thả hàng triệu con rệp cũng như các loại côn trùng ăn xương rồng.

Các chủ trang trại tại đây cho biết loài rệp này có thể “quét sạch” xương rồng trên một diện tích đất canh tác nhất định mà không làm ảnh hưởng đến chất lượng đất.

Một số khác cũng đã tìm ra những phương pháp biến loài cây gây hại này thành một “cố máy kiếm tiền”, bằng cách sử dụng chúng để tạo ra các loại nước ép, rượu, dầu và khí gas sinh học.

Nhà khoa học môi trường Francis Merinyi, người con của vùng Laikipia, đã chiết xuất thành công khí ga từ loài xương rồng opuntia trong quá trình ông tìm kiếm một giải pháp bền vững nhằm loại bỏ loài thực vật gây hại này.

Hồi năm ngoái, ông thành lập công ty có tên Cactigas chuyên thu mua lại những loài cây gây hại từ người nông dân để sản xuất nhiên liệu sạch.

Quá trình chế biến bao gồm việc nghiền xương rồng thành một hỗn hợp sệt, sau đó hòa chung với nước và ủ lên men.

Hỗn hợp đó sẽ phát tán ra khí metan và một số khí khác. Những khí trên sẽ được thu hồi, tinh chế và chiết nạp trong các bình chứa phục vụ cho hệ thống lò sưởi cũng như công việc nấu ăn hàng ngày.

“Khi bạn làm theo phương pháp chiết xuất khí biogas, bạn có thể tận dụng được tất cả các bộ phận của cây xương rồng. Đây là một ưu điểm so với ý tưởng chế biến nước ép và rượu”, Merinyi cho biết.

Hỗn hợp xương rồng nghiền còn có thể được sử dụng như một loại phân bón hữu cơ giúp bổ sung chất dinh dưỡng cho diện tích đất cằn cỗi do hạn hán hoặc do chính sự xâm lấn của loài cây này.

Ngăn chặn đà phát triển

Njenga Kahiro, giám đốc cơ quan lý môi trường và nguồn nước hạt Laikipia, cho biết chính quyền địa phương cam kết trợ giúp người nông dân đẩy lùi vấn nạn xương rồng.

Bên cạnh sự giúp đỡ từ các tổ chức từ thiện và doanh nghiệp như Cactigas, chính quyền cũng đang nỗ lực làm việc nhằm thuyết phục những người nông dân cắt giảm số lượng gia súc cũng như không thả rông chúng.

Cả hai biện pháp trên đều giúp làm giảm sự dịch chuyển của các loài động vật nuôi, qua đó hạn chế khả năng phát tán của hạt xương rồng, Kahiro cho biết.

Ông cho biết các cơ quan chức năng cũng đang hướng dẫn các chủ trang trại cách phát triển các loài côn trùng ăn xương rồng.

Tại hợp tác xã Makurian, Mukurinu đang rất cần những biện pháp an toàn có thể giúp ông loại bỏ được hết số lượng xương rồng mọc trên mảnh đất của mình. Chỉ có thế, ông và các thành viên trong gia đình mới có thể tránh được những viết thương trong quá trình nhổ bỏ loài cây này.

“Tôi hy vọng chúng sẽ biến mất mãi mãi để gia đình tôi có thể được hưởng những lợi ích từ chính mảnh đất của mình như trước kia”, ông chia sẻ.