Được ví là "thủ đô ngạt thở", quốc gia này xây cả tháp lọc không khí khổng lồ ngoài trời mà vẫn không ăn thua

"Thủ đô ngạt thở"

Vào những ngày tháng 11, khi cái lạnh mùa đông bắt đầu len lỏi qua rặng Himalaya để tràn xuống vùng đồng bằng Bắc Ấn, thủ đô New Delhi không đón chào mùa lễ hội bằng không khí se lạnh trong lành, mà bằng một tấm màn xám xịt, đặc quánh và có vị kim loại.

Đó là thời điểm mà hàng triệu người dân Ấn Độ, từ những chính khách trong các tòa nhà quyền lực đến những người lao động nhập cư trong các khu ổ chuột, đều bình đẳng trước một kẻ thù vô hình: Bụi mịn PM2.5.

Trong suốt thập kỷ qua, khi thế giới nói về ô nhiễm, mọi ánh mắt thường đổ dồn về Bắc Kinh. Tuy nhiên, trọng tâm của cuộc khủng hoảng khí quyển toàn cầu đã âm thầm chuyển dịch sang Nam Á.

Các báo cáo Chất lượng Không khí Thế giới liên tiếp của IQAir (2023, 2024) ghi nhận Ấn Độ đang ngày càng trở thành tâm chấn của ô nhiễm bụi mịn toàn cầu.

Theo dữ liệu mới nhất, Ấn Độ xếp hạng là quốc gia ô nhiễm thứ ba trên thế giới, chỉ đứng sau Bangladesh và Pakistan – tạo thành một "tam giác ô nhiễm" khổng lồ tại Nam Á. Mức độ nghiêm trọng được thể hiện qua những con số biết nói: 83 trong số 100 thành phố ô nhiễm nhất thế giới nằm tại Ấn Độ. New Delhi liên tục giữ vững danh hiệu "Thủ đô ô nhiễm nhất thế giới" trong nhiều năm liền.

Vào những ngày đỉnh điểm của mùa đông (tháng 11-12), chỉ số chất lượng không khí (AQI) tại Delhi thường xuyên vượt mốc 400-500 (nguy hại), thậm chí có thời điểm các trạm đo bị tê liệt khi chỉ số chạm ngưỡng 999, biến thành phố thành một "phòng hơi ngạt" theo đúng nghĩa đen.

Một thập kỷ trước, Bắc Kinh và New Delhi là hai "người anh em" cùng cảnh ngộ trong cơn lốc công nghiệp hóa. Nhưng từ năm 2013, số phận môi trường của hai cường quốc này đã rẽ sang hai hướng khác biệt.

Trung Quốc, với "Cuộc chiến chống ô nhiễm" phát động năm 2014, đã huy động sức mạnh tổng lực tập trung để "làm sạch bầu trời". Họ đóng cửa hàng nghìn nhà máy thép lạc hậu, cấm sưởi ấm bằng than đá tại hàng triệu hộ gia đình nông thôn và hạn chế nghiêm ngặt phương tiện giao thông. Kết quả là từ 2013 đến 2021, nồng độ ô nhiễm tại Trung Quốc giảm 42,3%, và tuổi thọ trung bình của người dân tăng thêm 2,2 năm.

Ngược lại, Ấn Độ trong cùng giai đoạn đó đã chứng kiến mức độ ô nhiễm gia tăng hoặc đi ngang ở mức cao nguy hiểm. Trong khi Bắc Kinh đã rời khỏi danh sách Top 10 thành phố ô nhiễm nhất thế giới, thì các thành phố của Ấn Độ lại ồ ạt "chiếm chỗ".

Một trong những sự kiện mang tính biểu tượng là "Đại Sương mù Delhi" vào tháng 11 năm 2016. Khi đó, nồng độ PM2.5 tăng vọt lên mức 999 µg/m³, tầm nhìn giảm xuống con số 0, và hàng triệu người dân cảm thấy lồng ngực bỏng rát.

Đây là lúc chính phủ và người dân buộc phải thừa nhận rằng họ đang sống trong một thảm họa môi trường, chứ không đơn thuần là sương mù mùa đông.

“Độc dược” tứ phía

Không khí tại Ấn Độ là một hỗn hợp độc hại được pha chế từ 4 thành phần chính, mà mỗi thành phần đều nan giải theo cách riêng.

Giao thông và công nghiệp là hai nguồn đóng góp tới 78% tổng lượng ô nhiễm Ấn Độ đã trải qua sự bùng nổ sở hữu phương tiện cá nhân. Hàng triệu chiếc xe chạy dầu diesel (vốn được trợ giá trong nhiều năm) xả thải trực tiếp vào không khí.

Tại các thành phố lớn như Chennai hay Delhi, bụi đường và khí thải xe cộ chiếm tới 50% lượng PM10. Đội xe tải vận chuyển hàng hóa cũ kỹ, quá tải chạy xuyên đêm qua các thành phố là nguồn phát thải khổng lồ.

Vành đai xung quanh Delhi và các thành phố Bắc Ấn dày đặc các nhà máy nhiệt điện than, lò gạch thủ công và các khu công nghiệp nhỏ lẻ không có hệ thống lọc khí đạt chuẩn.

Đốt rơm rạ cũng là yếu tố đặc thù khiến ô nhiễm tại Bắc Ấn Độ trở nên "kịch độc" vào tháng 10-11 hàng năm. Nông dân tại các bang vựa lúa như Punjab và Haryana, sau khi thu hoạch lúa, cần giải phóng đất gấp để trồng lúa mì vụ đông. Do thiếu thời gian và nhân lực, giải pháp rẻ tiền nhất là đốt.

Hàng triệu đám cháy bùng lên cùng lúc, tạo ra những đám mây khói khổng lồ theo gió Tây Bắc tràn về Delhi. Dù chỉ diễn ra trong vài tuần, nhưng nó đóng góp tới 40% lượng ô nhiễm đỉnh điểm tại thủ đô, đẩy hệ thống sinh thái vốn đã quá tải vượt qua điểm giới hạn.

Nếu miền Nam Ấn Độ (như Mumbai, Chennai) có lợi thế gió biển giúp khuếch tán bụi, thì miền Bắc Ấn Độ lại nằm trong một "cái bát" địa lý khổng lồ: Đồng bằng Indo-Gangetic.

Dãy Himalaya chặn gió lạnh từ phương Bắc, trong khi tốc độ gió bề mặt giảm mạnh. Hiện tượng nghịch nhiệt xảy ra: lớp không khí ấm bên trên đè chặt lớp khí lạnh ô nhiễm bên dưới mặt đất. Kết quả là toàn bộ khí thải từ xe cộ, nhà máy và khói rơm rạ bị "nhốt" lại trong tầng thở của con người, không thể thoát đi đâu được.

Các chuyên gia y tế đã đưa ra một so sánh gây chấn động: Hít thở không khí tại Delhi vào những ngày cao điểm tương đương với việc hút từ 25 đến 50 điếu thuốc lá mỗi ngày. Đây là một sự "nghiện thuốc" cưỡng bức mà không ai, kể cả trẻ sơ sinh, có thể từ chối.

Các nghiên cứu chỉ ra phổi của trẻ em lớn lên tại Delhi có dung tích nhỏ hơn đáng kể so với trẻ em ở vùng khác và châu Âu. Việc tiếp xúc với bụi mịn và kim loại nặng trong không khí còn làm giảm khả năng nhận thức, gây ra các vấn đề về hành vi và kết quả học tập kém. Những đứa trẻ "thế hệ khói bụi" này đang phải đối mặt với một tương lai bệnh tật ngay từ khi chưa chào đời.

Năm 2019, ô nhiễm không khí liên quan đến 1,67 triệu ca tử vong sớm tại Ấn Độ, chiếm 17,8% tổng số ca tử vong. Thiệt hại kinh tế do mất năng suất lao động và chi phí y tế lên tới 36,8 tỷ USD vào năm 2019, tương đương 1,36% GDP.

Hình ảnh thành phố chìm trong khói bụi làm giảm sức hấp dẫn đối với du khách và các nhà đầu tư nước ngoài, đồng thời gây ra làn sóng di cư của tầng lớp tri thức và người nước ngoài rời khỏi Delhi để bảo vệ sức khỏe.

Những tòa tháp lọc không khí vô dụng

Được ra mắt năm 2019, NCAP - Chương trình Không khí Sạch Quốc gia là nỗ lực cấp quốc gia đầu tiên của Ấn Độ đặt mục tiêu cụ thể: giảm 20-30% nồng độ bụi vào năm 2024 (sau nâng lên 40% vào năm 2026).

Cấm xây dựng, cấm xe ô tô chạy xăng BS-III và diesel BS-IV. Cấm xe tải vào thành phố, đóng cửa trường học, khuyến khích làm việc từ xa, quy định xe biển chẵn và lẻ đi ngày xen kẽ được áp dụng nhiều lần tại Delhi. Nhưng tất cả các biện pháp vẫn chưa mang lại hiệu quả rõ rệt.

Lấy cảm hứng từ Trung Quốc, Delhi đã chi hàng triệu USD để xây dựng các tháp lọc khí khổng lồ tại Connaught Place và Anand Vihar.

Hệ thống quạt khổng lồ hút khí ô nhiễm từ trên cao, đẩy qua các lớp lọc HEPA và xả khí sạch ở tầm thấp. Tuy nhiên, các báo cáo khoa học từ IIT Bombay và DPCC đã "bóc trần" sự thật: Tháp chỉ có tác dụng trong bán kính khiêm tốn 50-100m. Để lọc sạch không khí cho Delhi, thành phố cần tới 47.229 tháp với chi phí vận hành khổng lồ, một điều không tưởng.

Ý tưởng dùng máy bay phun i-ốt bạc vào mây để kích mưa rửa trôi bụi đã được lên kế hoạch rầm rộ vào tháng 11/2023 nhưng rồi cũng phải hủy bỏ.

Để làm mưa nhân tạo, cần có mây mang đủ độ ẩm. Trớ trêu thay, mùa ô nhiễm tại Delhi lại là mùa đông khô hanh, bầu trời quang đãng hoặc chỉ có sương mù khô, khiến công nghệ này trở nên vô dụng.

Hàng nghìn "khẩu thần công" phun nước cũng được lắp đặt khắp các công trường. Nhưng rốt cuộc, chúng chỉ có tác dụng dập bụi trong phạm vi vài chục mét và trong thời gian rất ngắn (15-30 phút sau khi phun). Việc tiêu tốn hàng triệu lít nước sạch để phun vào không khí trong khi Ấn Độ đang đối mặt khủng hoảng thiếu nước là một nghịch lý về môi trường.

Nếu các giải pháp can thiệp vật lý thất bại, thì công nghệ giám sát lại thành công.

Hệ thống Dự báo và Nghiên cứu Chất lượng Không khí (SAFAR) cung cấp dữ liệu thời gian thực và dự báo trước 3 ngày cực kỳ chính xác. Cùng với các ứng dụng tư nhân và máy lọc khí giá rẻ "Made in India" như Breathify (giá chỉ ~50 USD), người dân Ấn Độ đang được trang bị công cụ để tự bảo vệ mình tốt hơn.

Cuộc chiến giành lại bầu trời xanh của Ấn Độ là một cuộc trường chinh đầy cam go, nơi những nỗ lực chính sách đang chạy đua với tốc độ phát triển và biến đổi khí hậu. Dù đã có những tín hiệu tích cực từ tiêu chuẩn nhiên liệu sạch và sự thức tỉnh của cộng đồng, nhưng con đường phía trước vẫn còn mịt mù khói bụi.