Từ case study HTX Nông nghiệp Bưởi Da Xanh Bến Tre đến hành trình phát triển của mô hình HTX ở Việt Nam: Có nhiều “bà đỡ” vẫn lắm gian nan

Socodevi là một mạng lưới gồm nhiều Hợp tác xã (HTX) tại Canada, sau nhiều năm phát triển, họ đã có thêm nhiệm vụ mới là giúp đỡ các hợp tác xã khác tại các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam. Dự án thử nghiệm đầu tiên của họ ở Việt Nam là hỗ trợ thành lập HTX Nông Nghiệp EverGrowth tại Sóc Trăng, nhằm nâng cao sinh kế cho bà con nuôi bò người Khmer có điều kiện phát triển bền vững.

Từ 171 hội viên lúc đầu, nay EverGrowth đang là HTX bò sữa số 1 Việt Nam với hơn 6.000 con thuộc hơn 2.000 hộ viên, cho ra sản lượng sữa trung bình 21 tấn (21.000 lít)/ngày. Đến nay HTX đã có 4 điểm thu mua, một nhà máy cám và một nhà máy sữa chế biến sữa. Các sản phẩm sữa của EverGrowth đã được chứng nhận sản phẩm OCOP 4 sao của tỉnh Sóc Trăng.

Lấy bài học từ sự thành công của HTX Nông Nghiệp EverGrowth, để nhân rộng thêm nhiều mô hình HTX kiểu mới với quy mô lớn như vậy, cùng với đề nghị từ chính phủ Việt Nam, tổ chức Socodevi đã tiếp tục hỗ trợ việc thành lập và phát triển 5 HTX khác ở Việt Nam với quy mô lớn, trong đó có HTX Nông nghiệp (NN) Bưởi Da Xanh Bến Tre.

HTX NN Bưởi Da Xanh Bến Tre được thành lập cuối năm 2016, khởi sự kinh doanh vào năm 2018, sau một thời gian nâng cấp vùng trồng, năm 2019 HTX đã bắt đầu xuất khẩu trái bưởi tươi qua thị trường Canada và Singapore.

13 TỶ ĐỒNG TỪ SOCODEVI VÀ NHIỀU HỖ TRỢ CỦA CÁC BAN NGÀNH NHÀ NƯỚC VIỆT NAM

Trong những ngày đầu thành lập, HTX Bưởi Da Xanh Bến Tre chỉ có 69 thành viên, đến năm 2022, họ có 445 thành viên và kết nạp thêm vài HTX khác có chung ngành nghề. Do nhiều nguyên nhân khác nhau, như hạn mặn ảnh hưởng diện tích bưởi, chương trình Nông thôn mới mỗi xã một HTX, năm 2023 số thành viên của HTX còn 382.

Mỗi thành viên khi tham gia HTX cam kết sẽ góp vốn điều lệ 2 triệu đồng/người cũng như sử dụng dịch vụ và bán bưởi cho HTX. Nếu trong thời gian 2 năm, thành viên nào không giao dịch và muốn rút khỏi HTX họ sẽ được trả lại số vốn góp trên.

HTX NN Bưởi Da Xanh Bến Tre có vùng trồng khoảng 110 hecta, trải dài 12 xã tại huyện Châu Thành, năng suất trung bình khoảng 20 tấn bưởi/ha. Theo HTX, trong tương lai, nếu thị trường mở rộng, HTX sẽ kết nạp thêm các thành viên ưu tú để gia tăng sản lượng cung cấp cho các thị truòng khó tính.

Về kỹ thuật và chất lượng vùng trồng: tất cả các thành viên khi tham gia HTX đều được tập huấn canh tác và trồng bưởi theo hướng Thực Hành Tốt (Good Agricultural Practices-GAP). Vùng trồng cũng được chứng nhận 39ha VietGAP, 15ha GlobalGAP.

Bên cạnh đó, các thành viên cũng đang áp dụng nhiều kỹ thuật canh tác tiên tiến như: nuôi kiến vàng, sử dụng túi bao trái bưởi giảm việc sử dụng nông dược, tăng cường sử dụng phân hữu cơ tự ủ, nuôi trùn quế tại nông hộ…; giúp đa dạng sinh học thảm thực vật trên vườn bưởi. Các thành viên HTX cũng xử lý hóa chất liên quan tại vườn bằng hố biobed nhằm đảm bảo hệ sinh thái vườn bưởi phát triển bền vững – an toàn.

Hiện tại, HTX cũng đã có 02 mã vùng trồng cung cấp đi Hoa Kỳ, 02 mã đi EU và New Zealand, xưởng đạt chuẩn đóng gói HACCP và mã đóng gói New Zealand. Ngoài ra, với xu hướng mới của trái bưởi vào thị trường Mỹ và Trung Quốc, HTX còn thuyết phục nhiều nông dân tiên tiến có vườn liền kề nhau tham gia làm mã vùng trồng và canh tác an toàn có truy xuất nguồn gốc, để cung cấp cho các thị trường khó tính trong tương lai.

Bên cạnh đó, trong suốt thời gian gầy dựng HTX từ 2016 đến 2021, tổ chức Socodevi hỗ trợ HTX xây dựng khu phức hợp gồm 01 nhà trưng bày sản phẩm tích hợp văn phòng làm việc cho nhân viên, 1 nhà xưởng chế biến sâu, 1 nhà xưởng sơ chế bưởi tươi.

Ngoài ra, Socodevi còn hỗ trợ lương cho những cán bộ nhân sự quan trọng trong những ngày đầu kinh doanh khó khăn và kết nối đầu ra thông qua việc tham gia các hội chợ. Tổng đầu tư của Socodevi cả về cơ sở vật chất – nhân sự cho HTX Bưởi Da Xanh Bến Tre tầm 13 tỷ đồng.

Ngoài Socodevi, HTX còn nhận được sự quan tâm hỗ trợ từ các tổ chức phi lợi nhuận khác như UNIDO trong việc cải thiện sản phẩm nước ép, Trung tâm Thương mại Quốc tế (International Trade Center – ITC-UN).

"Trong thời gian đầu, HTX đã rất khó khăn! Khó khăn lớn nhất là làm sao có được lượng khách hàng ổn định và bao tiêu được lượng bưởi lớn từ thành viên, cũng như có được bộ máy nhân sự phù hợp để vận hành bộ phận kinh doanh năng động phù hợp với xu thế mới của thị trường.

Đã có rất nhiều cá nhân và tổ chức có uy tín tại Bến Tre tự nguyện tham gia đóng góp cho sự phát triển của HTX trong thời gian qua; ví dụ như ông Nguyễn Quốc Bảo, tham gia HTX từ năm 2016 và được bầu làm Chủ tịch HĐQT từ năm 2018", bà La Thị Nga – Quản lý HTX NN Bưởi Da Xanh Bến Tre chia sẻ.

Cuối năm 2022 là thời điểm HTX bắt đầu gặp nhiều thách thức nhất. Sau đại dịch Covid, các đơn hàng nội địa suy giảm đáng kể và thị trường xuất khẩu còn chậm, thêm phần thiếu hụt nhân sự nên HTX đã phải ngưng hoạt động trong 2 tháng đầu năm 2023. Trong bối cảnh đó, tháng 5/2023, HTX mời bà La Thị Nga về làm Quản lý HTX kiêm phụ trách chính vấn đề kinh doanh.

Về tình hình bán hàng: từ năm 2020 - 2022, do Covid-19, HTX chủ yếu bán hàng cho các doanh nghiệp trong nước như Mega Market, BigC - Go! của Central Retail và cửa hàng tiện ích dọc từ Bắc tới Năm.

Năm 2022, HTX có 180 tấn bưởi để kinh doanh, thu về 7,5 tỷ đồng, 80% lượng bưởi được tiêu thụ tại thị trường nội địa, 20% xuất khẩu. Từ tháng 5 đến tháng 12/2023, HTX đã gom 150 tấn bưởi tươi, thu về 4,5 tỷ đồng, 80% xuất khẩu và 20% nội địa.

"Hiện tại, thị trường xuất khẩu chính của HTX là Trung Quốc, Trung Đông, Canada, Mỹ và số ít vào châu Âu. Trong 2024, chúng tôi tiếp tục xây dựng quy trình kiểm soát chất lượng vườn nghiêm ngặt để gia tăng sản lượng vào châu Âu và Mỹ. Phát triển thêm các điểm bán và đại lý tại những thành phố lớn ở thị trường nội địa cũng là một trong những ưu tiên hàng đầu trong hoạt động sản xuất kinh doanh của HTX năm 2024", bà La Thị Nga chia sẻ tiếp.

Về chất lượng bưởi da xanh của HTX: từ khi ra bông cho đến khi trái chín có thể ăn được, bưởi da xanh sẽ nằm trên cây từ 8 đến 8,5 tháng, tùy thời tiết nắng hay mưa nhiều. Có người so sánh 'trái bưởi như một đứa trẻ được cây mẹ thai nghén', nên nó được gọi là 'siêu thực phẩm' giống quả thanh long có rất nhiều hạt - cũng là một trong những 'siêu thực phẩm'.

Quả bưởi tươi với phần vỏ gồm từ '4 tới 5 lớp áo' nên được bảo vệ kỹ càng, rồi các nông dân ngày nay cũng được tập huấn đầy đủ kỹ thuật canh tác chuyên sâu về bảo tồn thiên địch hoặc sử dụng thuốc thế hệ mới cộng ánh nắng chói chang Bến Tre; khiến tốc độ bị bẻ gãy bốc hơi của thuốc rất nhanh, hầu như khi tới tay ngời tiêu dùng, bưởi da xanh đều không còn tồn dư liên quan tới nông dược.

"Khi bán hàng, chúng tôi sẽ ưu tiên bưởi ở những vườn có truy xuất nguồn gốc, ghi chép nhật ký sản xuất đầy đủ và được chứng nhận GlobalGap/hay VietGap. Khi khách hàng có nhu cầu nhập lượng bưởi lớn, chúng tôi sẽ giao dịch thêm với vườn của thành viên HTX - những vườn theo hướng GlobalGap hay VietGap.

HTX cũng gửi mẫu trái đi kiểm tra dư lượng thường xuyên và định kỳ tại những cơ sở kiểm định uy tín tại Sài Gòn như SGS, Eurofins hoặc Hoàn Vũ. Tất cả kết quả đều đạt chuẩn an toàn trong vùng trồng mà chúng tôi đang quản lý", Quản lý HTX NN Bưởi Da Xanh Bến Tre cho biết thêm.

Ngoài bưởi tươi, HTX còn tìm cách gia tăng giá trị nông sản với các sản phẩm liên quan đến trái bưởi như nước bưởi ép, nước bưởi lên men, vỏ bưởi sấy khô – sấy dẻo…

NHỮNG THUẬN LỢI VÀ KHÓ KHĂN CỦA HTX NÔNG NGHIỆP BƯỞI DA XANH BẾN TRE

Về thuận lợi, theo bà Nga, ngoài việc nhận được hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế, HTX NN Bưởi Da Xanh Bến Tre còn nhận được rất nhiều sự hỗ trợ - tiếp sức của chính quyền địa phương cũng như các Cục thuộc Bộ Nông Nghiệp, Bộ Công Thương, bộ KHĐT.

Trung tâm khuyến nông tỉnh Bến Tre và chi cục Bảo vệ Thực vật đã cử cán bộ kỹ thuật tới hướng dẫn, tập huấn thường xuyên về các nội dung liên quan cho các thị trường khó tính như sản xuất bưởi đạt chuẩn vào châu Âu, Mỹ và đánh giá cấp chứng nhận tiêu chuẩn sản xuất. Còn Sở Công Thương và Sở KHĐT, Liên Minh HTX ở Bến Tre cũng đã hỗ trợ HTX tham dự các hội chợ để quảng bá sản phẩm kết nối giao thương – bán hàng.

HTX luôn được ưu tiên sử dụng nguồn vốn từ Nhà nước trong việc nâng cấp vùng trồng, chứng nhận vùng trồng và cải tạo điều kiện nhà xưởng đạt chuẩn HACCP.

Nhà nước cũng đang hỗ trợ 01 suất lương cho cán bộ trẻ làm việc trong môi trường HTX với số tiền đáng kể là 6.240.000/tháng, từ chính sách hấp dẫn người trẻ về làm việc tại các HTX. Hiện HTX có 7 nhân sự toàn thời gian và khoảng 40 đến 45 lao động thời vụ làm việc khi có đơn hàng lớn hoặc đi xuất khẩu. HTX luôn ưu tiên con em thành viên HTX hoặc tạo việc làm cho những phụ nữ tại địa phương có thu nhập ổn định.

Mặc dù được các bên hỗ trợ rất nhiều, nhưng do đặc thù mô hình kinh tế doanh nghiệp HTX, HTX NN Bưởi Da Xanh Bến vẫn đang gặp rất nhiều khó khăn ở nhiều mặt.

"Đầu tiên, rất khó để tìm nhân sự tốt phù hợp làm việc cho mô hình doanh nghiệp HTX. Việc tìm kiếm nguồn nhân lực thấu hiểu những khó khăn và hy sinh cho kinh tế tập thể cần nhiều thời gian. Đặc biệt nữa, hoạt động kinh doanh của HTX vẫn chưa đủ lớn để có thể chi trả và thu hút nhiều nhân lực trẻ về cống hiến", bà La Thị Nga phân tích.

Thứ hai, đầu ra của HTX vẫn quá khiêm tốn. Mỗi năm, trung bình vùng trồng của HTX có thể cung cấp khoảng 2.200 tấn bưởi da xanh, nhưng những năm gần đây, HTX cũng chỉ giao dịch và mua được hơn 10% tổng lượng bưởi của thành viên, tương đương 200 tấn/năm.

Ngoài năng lực hạn chế của HTX, tại địa phương có nhiều đối thủ cạnh tranh cũng là một nguyên do cho đầu ra thấp. Hiện chỉ mỗi tỉnh Bến Tre cũng đã có 20 hợp tác xã chuyên về bưởi da xanh khác.

Thứ ba, những người dân trồng bưởi đang nhận lại giá trị thấp hơn công sức mà họ bỏ ra.

HTX thường mua bưởi của các thành viên tham gia làm chứng chỉ GlobalGap hay VietGap với giá cao hơn thị trường, còn thị trường chung thì không. Rồi vào những mùa cao điểm, nông dân HTX phải bán cho bên ngoài với giá thấp. Như chúng ta nói ở trên, do sự hấp thụ bưởi da xanh của HTX chưa tốt, nên các thành viên chủ yếu bán cho các thương lái.

"Các thương lái thường nói rằng, họ sẽ mua bưởi có chứng chỉ cao hơn thị trường vài ngàn, nhưng tới khi đến vườn, họ sẽ tìm mọi cách để mua giá như bình thường", ông Trần Văn Hời, thành viên HTX, người đang có 0,8 hecta bưởi đạt chứng nhận GlobalGap cho hay.

Nếu tính giá trung bình thị trường, bưởi da xanh có giá từ 18.000 đến 20.000 đồng/ký, thì 1 hecta với năng suất 20 tấn, sẽ mang về cho các nông dân từ 300 đến 400 triệu đồng/năm. Khi trừ các chi phí đầu tư như phân bón, công chăm sóc, làm cỏ, tưới nước, thu hoạch…; mỗi tháng nông dân sẽ có thu nhập khoảng 10 triệu đồng. Mức thu nhập này chỉ đủ cho chi tiêu 1 đến 2 người, nếu gia đình có con cái còn nhỏ sẽ khá khó khăn.

Bởi vậy, các vườn của hội viên HTX, ngoài bưởi họ sẽ trồng xen canh thêm nhãn, dừa, chanh, cam, tắc….; hoặc chủ vườn làm thêm công việc khác như đi buôn trái cây hay đi gõ sầu riêng để tăng thêm thu nhập cho gia đình.

Thứ tư, biến đổi khí hậu toàn cầu đang khiến tình trạng hạn mặn ở Châu Thành nói riêng và Bến Tre nói chung ngày càng nghiêm trọng, sản lượng bưởi da xanh của HTX sẽ giảm trong tương lai.

Hơn nữa, việc có vùng trồng trải dài tới 12 xã khiến việc tổ chức thu hái, vận chuyển nông sản tập kết về HTX gặp khó khăn. Ví dụ như khu vườn rộng 6,6 hecta của thành viên Phạm Thanh Sơn cách HTX chỉ 6km, tuy không xa nhưng đường vào khó khăn, mỗi khi thu hoạch chỉ có thể dùng xe rùa đẩy hàng ra tới lộ lớn, nên chi phí nhân công, thu hoạch sẽ đội lên cao.

Thứ 5, thành viên của HTX chủ yếu là các nông dân lớn tuổi, nên khả năng chuyển đổi và thích nghi cái mới của họ khá chậm; trong khi người trẻ thì có xu hướng di cư ra thành phố làm trong các khu công nghiệp. Nhiều khả năng, trong thời gian tới, việc canh tác bưởi da xanh sẽ gặp nhiều thách thức mới.

"Với nguồn vốn eo hẹp của mô hình HTX, chúng tôi rất cần sự đồng hành, thấu hiểu từ tất cả mọi người. Chúng tôi luôn luôn mở rộng cửa với các bạn trẻ muốn trở về quê hương cống hiến. Chúng tôi sẽ cố gắng xây dựng một môi trường làm việc năng động, chuyên nghiệp theo đúng mô hình HTX kiểu mới như các nước phương Tây.

Để vận hành thành công mô hình HTX ở Việt Nam – luôn thích nghi và thay đổi phù hợp với xu hướng người tiêu dùng, sẽ mất nhiều thời gian hơn các mô hình kinh tế khác", bà La Thị Nga kết luận.