Vượt hàng loạt siêu cường, quốc gia châu Á nắm trong tay cả một ‘gia tài quý hiếm’: Mỹ cũng phải mất ít nhất một thập kỷ mới đuổi kịp ‘công nghệ chế biến’ tối tân của nước này

Trung Quốc đi đầu về công nghệ xử lý đất hiếm

Tháng trước, công ty đất hiếm Shenghe Resources của Trung Quốc đã mua lại toàn bộ kho dự trữ tại mỏ đất hiếm đầu tiên và duy nhất đang hoạt động của Canada. Tiếp đó, công ty này cũng mua 9,9% cổ phần của công ty phát triển đất hiếm Vital Metals (Úc). Kể từ năm 2016, Shenghe đã nhập khẩu đất hiếm từ các mỏ ở Mỹ, Úc và chế biến chúng tại Trung Quốc.

Đất hiếm được sử dụng trong công nghệ năng lượng sạch như xe điện và tua bin gió, và đất nước tỷ dân cũng đã dẫn đầu trong việc cung cấp loại khoáng sản này cho thế giới kể từ những năm 1980. Đặc biệt, Trung Quốc cũng là quốc gia đi đầu về công nghệ xử lý đất hiếm.

Khi các nước phương Tây phát triển chuỗi cung ứng đất hiếm của riêng mình để giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc, các thương vụ mua lại như của Shenghe cho thấy Trung Quốc đang tìm cách nhập khẩu các sản phẩm thượng nguồn từ phương Tây, sau đó xuất khẩu các sản phẩm có giá trị gia tăng trở lại các nước này.

Vì vậy, trong khi Trung Quốc từng cung cấp nguyên liệu thô giá rẻ cho các quốc gia phương Tây để sản xuất các sản phẩm cao cấp cho năng lượng sạch thì giờ đây họ đang cố gắng đảo ngược chu trình sản xuất đó trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Trong chuỗi cung ứng đất hiếm, sản xuất thượng nguồn (upstream) liên quan đến việc khai thác khoáng sản cũng như chiết xuất và tách oxit của chúng. Hạ nguồn (downstream) chủ yếu là sản xuất nam châm vĩnh cửu, dùng cho xe điện.

Việc thăm dò-khai thác nhanh chóng các mỏ đất hiếm cũng như dẫn đầu về công nghệ tách đã giúp Trung Quốc thống trị xuất khẩu quặng thô và các sản phẩm thượng nguồn khác.

Ông Duan Xiaolin từ Chinese University of Hong Kong (Trung Quốc) cho biết nước này đang cố gắng sử dụng tài nguyên đất hiếm một cách bền vững. “Những nỗ lực này bao gồm các quy định về môi trường, kiểm soát sản xuất và tái cơ cấu công nghiệp để củng cố hoạt động sản xuất đất hiếm giữa các doanh nghiệp nhà nước", ông Duan chia sẻ.

Chiến lược lớn hơn

Mặt khác, các nước phương Tây dẫn đầu là Mỹ, Úc, Liên minh châu Âu (EU) và Canada đã tìm cách phát triển chuỗi cung ứng đất hiếm mới để ít phụ thuộc vào Trung Quốc.

Điều đó đã khiến tỷ trọng xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc giảm từ khoảng 90% một thập kỷ trước xuống còn khoảng 70% vào năm 2022, theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ.

Và với nguồn cung trong nước không đủ, ngành đất hiếm Trung Quốc đã phải phụ thuộc nhiều hơn vào việc nhập khẩu các sản phẩm thượng nguồn để chế biến. Nhập khẩu đã tăng đáng kể, từ 14.274 tấn trong năm 2016 lên khoảng 10 lần khối lượng đó vào năm 2022.

Ngành công nghiệp này đã nhập khẩu 2.759 tấn oxit đất hiếm, một sản phẩm thượng nguồn, vào năm 2016 – và tăng gấp 10 lần trong nửa đầu năm 2023. Nước này đi từ việc chỉ nhập khẩu 2 tấn quặng thô vào năm 2016 đến nhập khẩu hơn 70.000 tấn mỗi năm trong 3 năm qua.

“Các công ty Trung Quốc đang nhập khẩu nguyên liệu thô từ nước ngoài và tích cực tìm cách đa dạng hóa để đáp ứng nhu cầu về nguyên liệu thô của họ, trong đó Shenghe Resources là công ty tiên phong đáng chú ý trong lĩnh vực này”, ông Duan nói.

Trong những năm gần đây, Shenghe đã mua cổ phần của 2 công ty Úc sở hữu các mỏ đất hiếm ở Greenland và Tanzania, cũng như cổ phần của công ty sở hữu mỏ đất hiếm lớn nhất ở Mỹ. Mỏ này có tên Mountain Pass, sản xuất khoảng 15% lượng đất hiếm của thế giới. Những thỏa thuận này đã giúp Shenghe độc quyền mua đất hiếm cô đặc được sản xuất tại các mỏ.

Từ năm 2017 đến năm 2022, Shenghe đã chi khoảng 248 tỷ USD hàng năm cho đất hiếm từ các mỏ nước ngoài - nhiều hơn đáng kể so với việc mua đất hiếm trong nước.

Trong thỏa thuận tháng 12 vừa rồi, công ty Trung Quốc cũng đã mua lại kho dự trữ của mỏ Canada và cũng sẽ hợp tác với Vital Metals để phát triển một mỏ khác ở Tanzania.

Các thương vụ mua lại gần đây của Shenghe là một phần trong chiến lược rộng lớn hơn của Trung Quốc nhằm nâng cao chuỗi giá trị đất hiếm.

Khi Trung Quốc mua nhiều sản phẩm thượng nguồn hơn từ nước ngoài, xuất khẩu nam châm vĩnh cửu đất hiếm, một sản phẩm hạ nguồn có nhu cầu và giá trị gia tăng cao, đã tăng gần gấp đôi từ năm 2016 đến năm 2023. Chúng được xuất khẩu sang nhiều quốc gia như Mỹ, Đức, Ý, Ba Lan,...

Theo Antonio Helio Castro Neto, giáo sư và nhà khoa học vật liệu tại Đại học Quốc gia Singapore, Mỹ sẽ phải mất ít nhất một thập kỷ đầu tư mạnh mẽ để bắt kịp công nghệ chế biến đất hiếm của Trung Quốc.

Trong khi đó, Trung Quốc đang tìm cách duy trì sự thống trị của mình trong chế biến hạ nguồn.

Nước này đã tiến lên một cách mạnh mẽ đối với chuỗi cung ứng năng lượng sạch và không chỉ có đất hiếm. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, đây cũng là nhà xử lý bốn nguồn năng lượng tái tạo khác, đồng, niken, coban và lithium hàng đầu thế giới, với hầu hết hoạt động sản xuất được thực hiện bên ngoài Trung Quốc.

Bà Wang Guoqing, giám đốc Trung tâm nghiên cứu thông tin thép Lange ở Bắc Kinh cho biết việc chuyển đổi nguyên liệu thô hoặc sản phẩm thượng nguồn thành sản phẩm có giá trị gia tăng cao mang lại lợi nhuận cao hơn và nhiều lợi ích hơn cho sự phát triển kinh tế của đất nước.

Theo báo cáo của IEA, Trung Quốc hiện thống trị việc sản xuất xe điện, ứng dụng chính của vật liệu đất hiếm, chiếm hơn một nửa tổng số đăng ký ô tô điện mới trên toàn cầu vào năm 2022.

Bà Wang cũng cho biết nhiều ngành công nghiệp khác ở Trung Quốc cũng đang cố gắng nâng cấp lên các hoạt động có giá trị gia tăng cao hơn.

Theo SCMP