Sức mạnh gần như toàn diện, vậy mà Nga vẫn xếp sau đối thủ ở "chiến trường khốc liệt nhất thế giới"

Giữa muôn trùng vây

Theo WSJ, dù Tổng thống Vladimir Putin từng nhiều lần tuyên bố Nga buộc phải dẫn đầu thế giới về trí tuệ nhân tạo (AI). Thế nhưng trên thực tế, quốc gia này đang gặp khó khăn trong cuộc đua, khi các đối thủ khác ngày càng bứt phá.

Khi Mỹ và Trung Quốc đang thống trị các mô hình và ứng dụng AI, còn các nước châu Âu và Trung Đông ráo riết đổ nguồn lực xây dựng hạ tầng tính toán, thì những vây hãm từ đối thủ đang trở thành khó khăn làm trật đường ray những kế hoạch từng rất lớn lao của nước Nga.

Trên phiên bản tiếng Nga của LM Arena – nơi người dùng đánh giá các mô hình AI – mô hình tốt nhất của Nga chỉ xếp thứ 25, tụt hậu so với cả những phiên bản cũ của ChatGPT hay Gemini (Google). Theo Global AI Vibrancy Tool của Đại học Stanford công bố vào tháng 11, Nga xếp thứ 28 trong tổng số 36 quốc gia được khảo sát về hệ sinh thái AI.

Các lệnh trừng phạt của phương Tây đã bóp nghẹt khả năng tiếp cận phần cứng quan trọng như chip máy tính và làm tê liệt năng lực sản xuất trong nước của Nga. Các công ty Nga hiện phải phụ thuộc vào những bên trung gian tại nước thứ ba để có được mọi thứ, từ những con chip cao cấp cho đến một tài khoản ChatGPT đơn giản.

Bị cắt đứt khỏi thị trường quốc tế, các công ty AI của Nga chỉ thu hút được khoảng 30 triệu USD vốn đầu tư mạo hiểm trong năm ngoái. Trong khi đó, chỉ riêng OpenAI đã gọi vốn được hơn 6 tỷ USD.

"Nga đang đi sau nhiều năm trong việc phát triển AI của riêng mình," Yury Podorozhnyy, một cựu giám đốc công nghệ người Nga nhận định.

Podorozhnyy là người trực tiếp chứng kiến quá trình phát triển của ngành AI tại Nga. Ông từng dành nhiều năm phát triển các ứng dụng nội địa tương đương Google Maps và Netflix, bao gồm cả việc xây dựng các công cụ học máy hiện là cốt lõi của sự bùng nổ AI.

"Nga hụt hơi trong cuộc cạnh tranh này và không thể nào đuổi kịp được nữa," Podorozhnyy, hiện đang sống tại London và là giám đốc AI tại startup fintech Finom, chia sẻ.

Lý do vì sao?

Một giám đốc điều hành về AI tại Moscow cũng đồng tình với nhận định trên, cho rằng sự cô lập về kinh tế và địa chính trị khiến các công ty Nga không thể tiếp cận nguồn vốn và mất đi khả năng mở rộng quy mô ra ngoài thị trường nội địa vốn dĩ khá nhỏ bé.

Với tiềm năng định hình lại nền kinh tế toàn cầu, các quốc gia đang tranh giành quyền kiểm soát hạ tầng, dữ liệu và các mô hình AI để tránh sự phụ thuộc chiến lược. Trong lĩnh vực quân sự cũng vậy, khả năng sẵn sàng chiến đấu ngày càng phụ thuộc vào năng lực AI tự chủ, từ các công cụ hỗ trợ ra quyết định trên chiến trường đến các hệ thống phòng thủ tự động.

Đối với Moscow, mệnh lệnh này đặc biệt cấp bách trong bối cảnh căng thẳng leo thang với phương Tây.

"Chúng ta không thể để xảy ra tình trạng phụ thuộc nghiêm trọng vào các hệ thống nước ngoài," Tổng thống Putin phát biểu tại một hội nghị AI vào tháng trước. "Đối với Nga, đây là vấn đề chủ quyền nhà nước, công nghệ và giá trị."

Các quan chức Nga thừa nhận những thiếu sót nhưng cho rằng các mô hình trong nước đang cạnh tranh tốt với nước ngoài và cải thiện nhanh chóng. Dẫu vậy, những quan điểm khác lại có cái nhìn trực diện hơn.

"Đại đa số các ngành công nghiệp của chúng ta đang cách xa AI hàng triệu năm ánh sáng," Herman Gref, Giám đốc điều hành của ngân hàng nhà nước Sberbank – đơn vị đang dẫn đầu nỗ lực AI của Nga – phát biểu hồi đầu năm nay.

Và không chỉ các mô hình AI của Nga đang tụt hậu.

Tại một hội nghị công nghệ ở Moscow vào tháng 11, robot hình người tích hợp AI đầu tiên của nước này – tên là AIDOL – đã bước đi khập khiễng lên sân khấu trên nền nhạc phim "Rocky", cố gắng vẫy tay chào khán giả rồi ngay lập tức ngã nhào. Ban tổ chức đã phải cắt ngắn màn trình diễn và khiêng cỗ máy đi.

Trước đó, Nga cũng phụ thuộc phần lớn vào công nghệ nước ngoài để thiết kế chip và có năng lực sản xuất chip rất hạn chế. Một số dòng chip hàng đầu do Nga thiết kế trước đây được lắp ráp bởi TSMC (Đài Loan – Trung Quốc).

Năm 2022, Mỹ ban hành lệnh cấm bán các sản phẩm công nghệ cao, bao gồm chất bán dẫn, sang Nga. Lệnh cấm này mở rộng sang cả các mặt hàng nước ngoài được sản xuất bằng thiết bị, phần mềm hoặc bản thiết kế của Mỹ.

Hàn Quốc và Đài Loan (Trung Quốc) – những nơi thống trị về chip cao cấp, cùng Nhật Bản – cường quốc về vật liệu và công cụ sản xuất chip, cũng nhanh chóng cấm xuất khẩu các mặt hàng này. TSMC đã ngừng xuất khẩu chất bán dẫn sang Nga.

Nga đột ngột mất khả năng mua trực tiếp các bộ xử lý đồ họa (GPU) hiệu năng cao – thành phần thiết yếu để huấn luyện các mô hình AI, bao gồm cả những con chip mới nhất của Nvidia.

Một phân tích của Wall Street Journal dựa trên dữ liệu thương mại của Liên Hợp Quốc cho thấy, nhập khẩu GPU và các chip máy tính thiết yếu cho phát triển AI của Nga trong năm ngoái đã giảm 84% so với trước.

"Có một sự thiếu hụt GPU trầm trọng ở Nga, và những gì họ có thì không đủ đáp ứng ngay cả cho các nhu cầu hiện tại," Podorozhnyy, người vẫn giữ liên lạc với các chuyên gia AI tại Nga, cho biết. Vị giám đốc AI tại Moscow cũng đồng tình và nói rằng GPU tiên tiến chỉ có thể tiếp cận thông qua trung gian.

Các lệnh trừng phạt cũng cắt đứt quyền tiếp cận của Nga với các vật liệu và linh kiện cần thiết để tái thiết lập dây chuyền sản xuất trong nước. Các nhà sản xuất chip Nga hiện đặt mục tiêu sản xuất chip 28-nanometer tại các nhà máy nội địa vào năm 2030. Trong khi đó, các nhà sản xuất chip của Mỹ đang chuyển sang công nghệ 2-nanometer.

Ngay cả việc thanh toán cho các mô hình nước ngoài như ChatGPT cũng là một rắc rối lớn, vì thẻ ngân hàng Nga không còn hoạt động ở nước ngoài.

Các lệnh trừng phạt đã khiến sự phát triển AI của Nga phụ thuộc sâu sắc vào Trung Quốc.

Theo phân tích dữ liệu thương mại của Journal , vào năm 2021, khoảng 22% GPU và các linh kiện tiên tiến của Nga đến từ Trung Quốc. Năm ngoái, tỷ trọng này trong tổng kim ngạch nhập khẩu của Nga đã tăng vọt lên 92%.

Trong khi đó, một số mô hình AI hàng đầu của Nga được xây dựng dựa trên các mô hình mã nguồn mở của Trung Quốc.

Ngay cả khi các công ty Nga tìm ra cách nhập khẩu công nghệ hay phần cứng, đất nước này vẫn đang hạn chế một nguồn lực thiết yếu khác: nhân tài.

Bộ Lao động Nga dự báo đến năm 2030, nước này sẽ thiếu hụt hơn 400.000 nhân sự IT.